Sapè
Sapè
| |
---|---|
Rekaman (id) ![]() | |
![]() | |
![]() | |
Distribusi | |
![]() ![]() | |
TemplateStyles' src attribute must not be empty. |
Sapè iyâ rèya kèbân obuwân sè tamaso' angghuta famili Bovidae. Sapè èobu ka'angghuy èkala' susu bân dhâghingnga ghâbây sombher kakanan manossa. Hasèl laènna akanta tandu', kolè', bâi' ḍâlem (jeroan) bân clattongnga èghuna'aghi kèya ghâbây kaparlowanna manossa. È pan-brâmpan kennengan, sapè èangghuy dhâddhi kèbân sè narè' prabhut transportasi, apasaka' (nangghâlâ), bân prabhut laèn akanta merres bhungkana tebbhu[1]. Polana kaghuna'ânna sè bânnya' jârèya, sapè la dhâddhi bâgiyân ḍâri pan-brâmpan kabhudâjhâ'ân manossa ḍâri jhâman kona.
Sapè sabbhân arèna ngakan rebbhâ otabâ ḍâunna bu-tombuwân sè laèn, mèlana sapè maso' ka ḍâlem kèbân hèrbivora (kèbân sè ngakan bu-tombuwân).[1] Kabânnya'an sapè rèya budu' ḍâri sapè alas sè èkennal mènangka aurochs (ḍâlem bhâsa Jèrman artèna "Sapè kona", nyama ilmiah: Bos primigenius), sè la pona è Èropa ḍâri taon 1627. Tapè bâḍâ pan-brâmpan spèsiès sapè alas laèn sè du'-budu'en èobu, tamaso' sapè bhâli sè èobu kèya è Inḍonèsia.
Ètimologi (Artè oca' sapè)
[beccè' | beccè' sombher]Oca' sapè èkèra asalla ḍâri Proto-Mon-Khmer *Inboʔ (“sapè”). Satongghâl bi' bâsa Jhâbâ ꦊꦩ꧀ꦧꦸ (lembu), bhâsa Jhâbâ Kona lĕmbu, lambu, lamwu (“sapè”), bhâsa Acèh leumo. Rakèra asalla oca' rèya ma'`enga' jhâ' sapè bânnè kèbân asli sè èobu bi' rèng-orèng Austronèsia. Asal osolla Sapè Jâwi dhibi' ghi' ta' ètemmo.
Taksonomi (Orotan kellassâ sapè)
[beccè' | beccè' sombher]Awwâllâ, sapè èbâgi dhâddhi 3 spèsiès sè apèsa: Bos taurus (sapè èropa), Bos indicus (zebu),[2] dan Bos primigenius (aurochs) sè la pona[3]. Sajân maju, ilmuan bâḍâ bhidhâ pèkkèran. Ka'dissa ilmuan ngangghep Bos taurus bân Bos indicus (kaduwâna iyâ rèya sapè domèstik sè bâḍâ bâjâ satèya) iyâ rèya subspèsiès ḍâlem spèsiès sè paḍâ. Pan-brâmpan ilmuan anḍi' pèkkèran jhâ' aurochs bân sapè domèstik ghi' maso' ka sèttong spèsiès. Sistem Informasi Taksonomi Terpaddu (ITIS) aklompo' sapè ḍâlem spèsiès Bos taurus sè tamaso' ḍâlem 3 subspèsiès: Bos taurus primigenius, Bos taurus taurus, bân Bos taurus indicus.[4]
Terminologi
[beccè' | beccè' sombher]Bâḍâ pan-brâmpan istila sè èangghuy è sakabbhina dhunnya ka'angghuy mangalompo' sapè. Sabâgiyân istilah rowa, otamana sè akaè' bi' obuwân sapè, sè asalla ḍâri Inggris[5].
- Empè' iyâ rèya budu'en sapè sè ghi' bhuru rèmbi' sampè' omor 8 bulân
- Sapè bhibhit iyâ rèya sapè sè anḍi' sèpat otama sè bisa ètoronaghi
- Sapè lakè' iyâ rèya sapè lakè' dhibhâsa sè biyasa èpakabin sopajâ anḍi' ana' lèbit kabin biasa otabâ insèminasi ghâbâyân.
- Sapè korbhi iyâ rèya sapè binè' dhibhâsa sè bisa dhâddhi korbhi ka'angghuy anḍi' ana'.
- Sapè sambhelliyân otabâ sapè padhâghing iyâ rèya sapè sè èobu bi' tojjuwân èkala'dhâghingnga bân angghuta sè laèn.
- Sapè perres iyâ rèya sapè sè èobu ka'angghuy èkala' aèng sosona.
Anatomi bân fisiologi
[beccè' | beccè' sombher]Sapè iyâ rèya artiodaktila okoran rajâ, mamalia koko apèsa, artèna mamalia sè ajhâlân ngangghuy duwâ' ghârighi' soko iyâ rèya ghârighi' nomer 3 bân 4. Akanta sakabbhina spèsiès sapè sè anḍi' tandu' sè ta' aranca' bân ta' ronto sabbhân taonna. Bârna sè acem-macem mètorot ras; bârna omom iyâ rèya celleng, potè, bân mèra/coklat, bân pan-brâmpan ras sè anḍi' binti' bân anḍi' bârna sè abâur. Sapè lakè' lebbi rajâ ḍâri sapè jennis sè paḍâ sampè' pan-brâmpan ratos kilogram. Sapè British Hereford, akanta anḍi' berrâ' 600-800 kg, anapon mon sapè lakè' anḍi' berrâ' 1.000-1.200 kg. Sabelluna taon 1790, berrâ'en sapè kettok ra-kèra coma 160 kg bhersèna. Samarèna rowa, berrâ'en terros ongghâ. Okoran ras sapè cè' acem-macemma, sè palèng tègghi bân palèng berrâ' iyâ rèya Chianina, bi' bhântèng dhibhâsa sè bhâuna bisa sampè' 1,8 mèter, bân berrâ'en bisa ḍâpa' 1.280 kg. Kaoḍi'ân alami kèbân obuwân (ternak domèstik) iyâ rèya ra-kèra 25-30 taon. Sapè kettok sè èsambhelli è omor 18 bulân bân sapè perres è omor korang lebbi 5 taon.
Sombher
[beccè' | beccè' sombher]- ↑ 1,0 1,1 Utoro, Eko & Tin Zulaeha. (2024). "My First Encyclopedia: Animalia Kingdom". Surakarta: Ziyad Visi Media. ISBN: 978-623-8595-06-8.
- ↑ Linné, Carl von; Salvius, Lars (1758). Caroli Linnaei...Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii,. doi:10.5962/bhl.title.542.
- ↑ Bojanus, L.H. (1827). "De Uro nostrate ejusque sceleto Commentatio: Scripsit et bovis primigenii sceleto auxit". Nova Acta Academiae Caesareae Leopoldino Carolinae Germanicae Naturae Curiosorum. 13 (2): 413–478.
- ↑ "ITIS Standard Report Page: Bos taurus". Itis. Èaksès tangghâl 2025-01-27.
- ↑ "Cattle Terminology". experiencefestival.com. Diarsipkan. Èaksès tangghâl 2025-01-27.