Sajhârâ Kabhupatèn Lomajhâng

Sajhârâ Kabhupatèn Lomajhâng iyè arèya èmolaè è abad 12, èkaemma panika Lomajhâng eanggèp temat sè cokop penteng semenjak taon 1182 M. Dhâlâm sajhârâ, kapertajhâân ka ghunung soccè iye arè Mahamèru sangat abârnae ka odiân masyarakat è kawasan arèa, polana masyarakatta pamukiman sangat ngormatè ghunung soccè area sebagai kènnèngan sakapphi'na roh-roh para bhuyut bân tempattah para rato-rato karaton. E Lomajhâng, ka angghui pertama kale ètemmuh prasasti sè ègebei dhâri rato kameswara dhâri kediri sè alakoakin "titra yatra" otabe parjâlânan nyare aeng soccè ka konco'on ghunung Samèru sè èbuktèakin kalaben ka bede'na "prasasti ranu kumbolo" ètaon 1182 masehi.

Nyama

Nyama lomajhâng berasal dâri "Lamajhâng" sè ekataoe dhâri sè èsarè neng sajhârâ, data prasasti, naska-naska lambe', bukte-bukte sè èsarè sèekaolle kadhâddien seberempa samenar edhâlâm rangka nettep akina arè kadhâddien. Brempa bukte bukte sè bâḍâ eantarana:

1. Prasasti Mula Malurung
2. Naskah Negara Kertagama
3. Kitab Pararaton
4. Kidung Harsa Wijaya
5. Kitab Pujangga
6. Serat Babad Tanah Jawi
7. Serat Kanda

Karna prasasti Mula Malurung ènyataakin ka anggui prasasti sè palèng toa sè pèrna nyèbbut "naghâra lamajhâng" maka eyanggâp kaangguy titik etolak pèrtèmbângan arè dhâddi Lomajhâng. Prasasti Mula Malurung ariya etèmmo dèrih taon 1975 e kediri. Prasasti ariyah etemmo kesaran taon 1977 saka, andik 12 lempengan thimbhèghè. Dèri lempengan VII lemberen e bheris 1 sampek 3 prasasti mula malurung sebbut akin "sira nararyya sminingrat, pinralista juru lamajang pinasangaken jagat palaku, ngkaneng nagara lamajang" sè artenah: area nararyya sminingrat (wisnuwardhana) etetep akin dèttih juru e lamajhâng eangkat tèttih kaamanan e naghâra lamajhâng taon 1177 saka dèri prasasti se esèbbhut samarèna ebèdè'akin panyarèan/pametongan pananggèlen lambèk makè etemmu dèlèm taon Jhèbe rea tanggèl 14 dulkaida 1165 otabè tangghèl 15 desember 1255 masehi.

Maengak kabâdâân naghâra Lamajhâng marè aropa akin naghâra Lamajhâng marè cokop abuktèakin jhek 1255m aroa Lamajhâng sè marè aropak akin naghâra berpenduduk. Andik kawasan se andik rato  bân pamarenta se tarator, maka etètèp akin tanghel 15 desember 1255m kaangguy arè dhâddi Lomajhâng sé écatet nèng edèlèm kapotosan Bupati Katoa Daera Tengkat II Lomajhèng nomer 414 taon 1990 tanghèl 20 oktober 1990.

Lamajhâng Tigang Juru ben Arya Wiraraja

Dhâlâm sajhârâna, kawasan rea sangat nyambhung bân tokoh se anyama Arya Wiraraja se kamudièn arè dhâddi rato rajè e Lamajhâng Tigang Juru. Menurot bhabhad pararaton. Nyama kènika arèa bènnyak wide, sè sacara etimologis area, "bennyak" area biasana rea anyama se esendang Kaom Brahmana, sèdangkan "wide" sè artena "widya" sè andik artè pangalaman. Dhâddi nyama bennyak wide tibik artèna brahmana sè andik bènnyak pangalamam otabè pèntèr. Hal arèa satèrrosa padè bân parjhèlèna karirre satèrrosa. Tèntang lahirrè bènnyak wide, bhabhad pararaton nyèbbut akin, brèmpa katèrrangan sè pènting. "Hana ta wongira. Babatanganira buyuting nangka, aran banyak wide, Sinungan pasenggahan arya Wiraraja, arupa tan kandel denira, dinohaken, kinon Adipati ing Songenep,Anger ing Madhurâ Wetan", sè artena: bhâdâ orèng hambana (kertanegara) aropaakin katoronan tetua è nangka anyama bènnyak widè sè saterosa agèlar Arya Wiraraja bân èjeuakin dââddi adipati Sumènèp, Madhurè Tèmor".

Dèri katerangan rèa, kita ollè anilai jhek area e lahirakin e dèsa nangka, tapè kawasan dimma kitak ngataoe kalabèn jèlas, bèdè 3 macèm tèntang lahirrè Arya Wiraraja sè kita kataoe, sè pertama macèm dèri panolès Sumènèp bahwa rèa èlahirakin e disa karang nangka kacamatan Rubèru Kabupatèn Sumènèp. Sè kaduè' macèm tradisional Bhâli edimma manurot babad manik angkeran, rèa elahirakin e dèsa bèsaki Kacamatan Rèndang Kabupatèn Karangasèm, Bhâlih. Sè katèllok munurot Mansur Hidayat, dhâri orèng panolès sajhârâ Loamajhâng bahwa rèa e lahirakin e Klaka Kabupatèn Lomajhâng. Hal rea mundèri thèsar analisana edimma pararaton tentang ngallè Arya Wiraraja kè Sumènèp dèlem rangka "dinohken" sè artena "ejèuakin", saènggè rèa kemungkinan bènni asal dhâri madhurè. Nah, lahire Arya Wiraraja kemungkinan ekawasan Lomajhâng karna eyallè ka karaton dèri Sumènèp ka Lomajhâng dèrih taon 1292-1294 masehi kemungkinan  sebagai seorang politisi ulung, rèa marè ekènal onggu e daèra Lomajhâng. Saka'dinto e sakitara kampong Nangkaan rea bèdè situs rajè sè pèrna egali tim balai arkèologi Yogyakarta pada taon 2007 edimma situs rea emungkin akin panikah kawasan ben komplek ephèret akin. Tentang kalahirna toko rèa epèrkirakin lahèr e taon 1232 masèhi karna dèlèm bhabhad pararaton anyatakin rea bilè katèttien ekpedisi pamalayu rea aomur43 taon bân dhâddi Adipati Sumènèp e omur 37 taon. Dèlem parjèlenan politik satèrosa, nyama bènnyak widè otabe Arya Wiraraja lèbbi terkenal dèlem sajhârâ politik e Kakaratonan Singhasari.