Mamalia

Mamalia (ḍâri bhâsa latèn mamma: soso) otabâ kèbân sè nyosoè ana'en iyâ arèya kèbân vertebrata sè tandhâna anḍi' kalenjhâr soso (mènangka sombher kakanan ana'en), neokoorteks, obu', bân tello' tolang è kopèng tengnga. Tandhâ-tandhâ jârèya bisa abhidhâ'aghi kèbân mamalia ḍâri kèbân rèptil bân mano', sè sebbhârân gènètigghâ bâḍâ è pèriode Karbon lebbi ḍâri 300 juta taon sè tapongkor. Ra-kèra bâḍâ 6.400 spèsiès kèbân mamalia sè ghi' bâḍâ sampè' satèya. Ordo sè palèng rajâ ḍâlem mamalia iyâ rèya Rodèntia (kèbân pengerat: anḍi' ghighi tajhâm ghâbây ma'ancor râng-bhârâng), hiroptera (bhâbbhuru), bân Eulipotyphla (landhâk susu, tèkos tana, celurut, bân laènna). Tello' ordo sè palèng rajâ samarèna iyâ arèya Primata (tamaso' manossa, kettang, binara, bân laènna), Artiodactyla (kèbân sè anḍi' koko ghennep, tamaso' Cetacea), bân Carnivora (kocèng, patè', patè' tasè', bân laènna).

Ḍâlem kladistika (èlmo taksonom biologi) sè nyebbhut sajhârâna èvolusi, mamalia rèya tong-sèttongnga angghuta Synapsidaa sè ghi' bâḍâ. Synapsida bân Sauropsida (rèptil bân mano') tamaso' ḍâlem klad (kalompo' taksonomi ḍâri bângatowa sèttong) Amniota sè lebbi rajâ. Bângatowana mamalia Synapsida awwâl iyâ rèya Sphenacodontia è bâbâna Pelycosauria, kalompo' sè tamaso' Dimetrodon nonmamalia. Ahèrra pèriode Karbon ra-kèra 300 juta taon sè tapongkor, mamalia aranca' ḍâri ghâris Synapsida sè nojjhu ḍâ' ka rèptil bân mano' è jhâman satèya. Ghâris katoronan sè noro'è kalompo' Sphenacodontia abhencar dhâddhi pan-brâmpan kalompo' Synapsida nonmamalia sè acem-macem-tor kadhâng sala èsebbhut rèptil sè para' paḍâ'â bi' mamalia- sabelluna meddhâl Therapsida è pèriode awwâl. Mamalia asalla ḍâri Cynodontia, kalompo' Therapsida sè lebbi tègghi. Ordo mamalia jhâman modèrn kaloar è jhâman Paleogen bân Neogen ḍâri jhâman Senozoikum samarèna dinosaurus nonunggas la taḍâ' (puna). Ḍâri 66 juta taon sè tapongkor, mamalia la dhâddhi kalompo' kèbân dhârât sè cè' bânnya'en sampè' satèya.

Tandhâ dhâsarra bhâdhânna mamalia iyâ rèya anḍi' soko empa' bân kabânnya'an mamalia ngangghuy empa' ekstremitas ghâbây lokomosi dhârât. Tapè, pan-brâmpan mamalia anḍi' ekstremitas sè bisa adaptasi bi' kaoḍi'ân tasè', è bâng-abâng, è ka'-bhungka'an, è bâbâna tana, otabâ ghâbây ajhâlân ngangghuy duwâ' soko. Okoran bhâdhânna mamalia ra-kèra ḍâri bhâbbhuru Craeseonycteridae sè rajâna 30-40mm (1,2 - 1,6 inci) sampè' jhuko' paus bhiru sè rajâna 30 mèter (98 kaki) dhâddhi kèbân sè palèng rajâ sè la perna oḍi'. Omor palèng abit mamalia rèya acem-macem ḍâri 2 taon (akanta celurut) sampè' 211 taon (akanta paus cètak busur). Sakabbhina mamalia modèrn arèmbi' ana' kajhâbhâna 5 spèsiès Monotremata sè dhâddhi mamalia sè atellor. Placentalia iyâ rèya kalompo' mamalia sè bânnya' spèsièssâ bân anḍi' tmoni (plasènta) sè ghâbây aberri' ngakan ana'en salanjhânga bâkto gestasi (bâkto pembuahan sampè' arèmbi').

Kabânnya'an mamalia rèya kèbân sè pènter bân sabâgiyân mamalia anḍi' otak sè rajâ, sadar ka abâ'ân, bân bisa ngangghuy prabhut. Mamalia bisa abhânta bân asowara kalabânn pan-brâmpan cara, tamaso' ngasèllaghi ultrasonik, nandhâi bâu, aberri' sinyal alarm (tandhâ), anyanyi, bân ngangghuy ekolokasi. Mamalia bisa ngator abâ'na dhibi' ka ḍâlem fusi-fusi, harem, bân hierarki, tapè mamalia ta' bisa solitèr (oḍi' kadhibi') bân tèritorial. Kbânnya'an mamlia rèya kèbâ poligini, tapè pan-brâmpan mamalia bisa dhâddhi monogami otabâ poliandri.

Domèstikasi (ngala' kèbân alas sopajâ bisa è obu dhibi') pan-brâmpan macemma mamalia bi' manossa dhâddi parkara rajâ sè aberri pangaro ḍâ' ka Rèvolusi Neolitikum, sè adhâddhiaghi manossa ngobâ sistem anyar berburu (nyarè kèbân) dhâddhi atanè ka'angghuy ollè sombher kakanan sè otama. Parkara rèya adhâddhiaghi rèstrukturisasi rajâ manossa ḍâri nomaden ḍâ' ka masyarakat sè aneptep bân salèng ato-bhânto antara kalompo' manossa sè lebbhi bânnya' bân dhâddhi sajân rajâ sampè' ahèrra adhâddhiaghi sèttong peradaban. Mamalia domèstik anḍi' kakowadhân ghâbây ajhâlân bân atanè, dhâddhi sombher kakanan (dhâghing bân susu), tor bisa amanfa'ataghi obu' bân kolè'na. Mamalia bisa èburukèya bân èaddhu ḍâlem olahraga, tor èangghuy dhâddhi kèbân ḍâlem èlmo sains. Mamalia la èjhâbhâraghi ḍâlem seni ḍâri jhâman Paleolitikum bân meddhâl kèya ḍâlem sastra, film, mitologi, bân aghâma. Sajân sakonè'na bitongan kèbân mamalia bân sajân puna polana bâḍâ parbhuruân bân marosak kennengan (habitat), bân sè palèng otama iyâ rèya dèforestasi.

Klasifikasi

Klasifikasi otabâ kalompo'ânna mamalia la pan-brâmpan kalè èpateppa' ḍâri Carolus Linnaeus sè awwâl aberri artè kellas mamalia. Satèya, taḍâ' sistem klasifikasi sè ètarèma sacara omom (universal). McKenna bân Bell (taon 1997) jhughân Wilson bân Reader (taon 2005) aberri' rengkessân palèng anyar sè amanfa'at. George Simpson (1945) asadiya'aghi sistematika asal-osolla bân hubunganna mamalia sè la èajhâraghi sacara omom sampè'ahèr abad sè nomer 20. Tapè, ḍâri taon 1945, bânnya' kabhâr anyar bân lebbi rèncè sè ètemmo ghen nè'-sakonè'. ;Cateddhân paleontologi ḍâri fosil la èjhâbhâraghi polè bân è pan-brâmpan taon samarèna bâḍâ bânnya' parbhidhâ'ân pèkkèran bân kamajjhuwân ḍâlem dhâsar-dhâsar tèori ḍ6ari sistematika jârèya sè sabâgiyân meddhâl polana konsèp anyar sè èsebbhut kladistika. Maskè sè ètemmo è kennengan aslina (temuan lapangan) bân è laboratorium sajân adhâddhiaghi klasifikasi Simpson ta' noro'è kamajjhuwân jhâman, tapè osolanna pagghun dhâddhi sè palèng semma' ḍâlem klasifikasina mamalia, maskè bâḍâ bânnya' parsoállan sè la ètemmo.

Kabânnya'an mamalia tamaso' ḍâlem kalompo' mamalia sè anḍi' tmoni, tamaso' ennem ordo sè anḍi' palèng bânnya' spèsiès. Tello' ordo sè palèng bânnya' spèsièssâ iyâ arèya Rodèntia, Chiroptèra, bân Eulipotyphla. Tello ordo sè palèng rajâ samarèna iyâ rèya aghântong ka klasifikasi biologis sè èangghuy iyâ rèya Primata, Cetartiodactyla, bân Carnivora.

Mètorot Mammal Species of the World (MSW), bâḍâ 5.416 spèsiès mamalia sè la èkatao è è taon 2006, sè èpakalopo' ka ḍâlem 1.229 gènus, 153 famili, bân 29 ordo. È taon 2008, Uni Internasional ka'angghuy Konservasi Alam (IUCN) mamarè nèlai mamalia Global salanjhânga 5 taon ka'angghuy nyoson ḍ6aftar mèra IUCN sè aèssè 5.488 spèsiès. Mètorot penelitian sè ètèrbi'aghi ḍâlem Journal of Mammalogy bâḍâ 6.495 spèsiès mamalia sè la èako è taon 2018, tamaso' 96 macem sè ghi' bhuru puna (la sakonnè' sara sampè' para' taḍâ'â).