Kâtomḅâr
Katombhâr (Pèghu: كاتَومبْاْر) otabâ ketombhâr (Pèghu: كٓتَومبْاْر) otabâ tombhâr (Peghu: تَومبْاْر) (Coriandrum sativum) iyâ arèya totombuwân sè tamaso' ka ḍâlem famili Apiaceae. Katombhâr sala sèttong palappa sè kaoncara. Buwâna nè'-kènè', bunter, otabâ loncong. Bighina lomra èpakerrèng pas èjhuwâl. Ropana katombhâr sè ghi' ta' èpa'alos para' paḍâ'â bi' sa'ang. Katombhâr rèya anḍi' bâu sè khas. È bhâsa Inḍonesia èkoca' ketumbar, salaènna arowa tombuwân arèya èkoca' kèya chinese parsley, common coriander (Inggris), penjilang (Malaysia), vannsuy (Kamboja), nannan (Myanmar), kulantra (Filipina), bân phakhchi (Thailand).[1][2][3]
Sajhârâ nyalambherrâ
[beccè' | beccè' sombher]Katombhâr arèya sala sèttong palappa kona sè ècathet ghunana. Tombuwân arèya èperghi bi' orèng Mesir, Yunani, bân Romawi bân tamaso' ka obhât sè èghuna'aghi bi' Hippocrates. Mala èyangghuy ghâbây aghâmbhârraghi rassana manna (kakanan dhuli sowarghâ) è ḍâlem Buku Hèjjrâ è Bibel[1][4][5]. Tombuwân arèya pas nyalambher ka bânnya' kennengngan è dhunnya, bân bânnya' kèya morfotipe-na. Katombhâr nyalambher ka Asia Tèmor Lao' lèbât ḍuwâ' cara: ropa buwâna sè loncong dhuli Inḍia, dhinèng ropa buwâna sè bunter kènè' ḍâpa' ḍâgghi'ân (samarena taon 400 sabelluna Masèhi) dhuli Cèna. Ropa sè bunter rajâ ghi' buruwân èpakennal è naghârâ-naghârâ Mediterania otabâ Eropa[2].
Orèng Romawi ètèla'aghi makennal katombhâr ḍâ' ka Inggris, sè lajhu èyangghuy è bânnya' macem la-ola, tambhâ, bân sèhèr, contona è Abad Partengnga'an katombhâr èghuna'aghi dhâddhi jhâmo matrèsna bân ngobâdhi sakè' kolè'[6]. Dhinèng kembhânga katombhâr mènorot maghârsarè è Jhâman Victoria aberri' artè "kabhâghusân sè ngètek"[1]. È abad ka 17 è Perancis la bâḍâ katombhâr sè èghuna'aghi mènangka camporan ènoman Paris sè kalonta bâjâ arèya, eau-de-Carnes[7]. Tombuwân arèya èpakennal ka Austria ghâbây "pameccè'an kèbân" bân ka Spanyol lèbât lalampa'an atanè[8]. Satèya katombhâr aropa'aghi palappa sè nyalambher ka pan-brâmpan naghârâ è Èropa[2].
Jhâjhârbâ'ân ropana
[beccè' | beccè' sombher]Katombhâr arèya tombuwân sè oḍi' taonan[2], bisa tombu sampè' 5m. Tombuwân arèya aropa'aghi tombuwân bândhu otabâ hermafrodit. Artèna anḍi' ḍuwâ' organ lakè' bân binè' è sèttong bhâdhân[9]. Tombuna ngaddhek, aranca' è bhungkèlla, macem rao'na arèya ramo' ghâsèng[10]. Ghlâghârrâ ghâli, bhuleddhâ sampè' 2 cm. Ḍâunna alang-sellang, rajâna acem-macem, bârnana bhiru bâk konèng[2]. Bârna buwâna nèng-konèng sokklat, bhuleddhâ sampè' 5 mm.
Varitas
[beccè' | beccè' sombher]Katombhâr bâḍâ tello varitas mènorot robâ buwâna[11], iyâ arèya:
- C. sativum var. sativum: buwâna bunter rajâ
- C. sativum var. microcarpum: buwâna bunter kènè'
- C. sativum var. indicum: buwâna loncong
Kultivar
[beccè' | beccè' sombher]Cem-macemma katombhâr è Indonesia mènorot parabâ'ânna[11]:
| Parabâ'ân | Kultivar | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kadipekso | Cipanas | Jember | Madiun | Temanggung | Sungayang | Sumbar | |
| Ghlâghâr | Ngaddhek | Ngaddhek | Ngaddhek | Ngaddhek | Ngaddhek | Ngaddhek | Ngaddhek |
| Robâ ḍâun | Aghrighi' | Aghrighi' | Aghrighi' | Aghrighi' | Aghrighi' | Aghrighi' | Aghrighi' |
| Bârna ḍâun | Bhiru | Bhiru | Bhiru | Bhiru | Bhiru | Bhiru | Bhiru |
| Bârna ghlâghâr | Bungo | Bhiru | Bungo | Bungo | Bungo | Bhiru | Bhiru |
| Bâkto ngembhâng (arè samarèna namen) | 53 | 39 | 42 | 53 | 53 | 53 | 42 |
| Omor panèn (arè samarèna namen) | 73 | 62 | 112 | 73 | 73 | 73 | 112 |
| Bârna kembhâng | Potè bâk bungo | Potè | Potè bâk bungo | Potè bâk bungo | Potè bâk bungo | Potè | Potè |
Aperghi katombhâr
[beccè' | beccè' sombher]Tana bân Lanḍhuna Tana
[beccè' | beccè' sombher]Katombhâr ètamen è kabâḍâ'ân tana sè ana-bârna, maskè ḍâ'iyâ sè palèng teppa' sè ngasèllaghi mènnya' sè bhâghus bân bânnya' iyâ arèya sè ètamen è tana sè semmo bân abâk berrâ'. Tana arèya bâḍâ sè taḍâ' aopanna otabâ è kennengngan sè ècapo' sonar arè terkas, bân aloran aèng sè cokop. Tamennan arèya lomra ètamen è tana sè terkas ollè aèng ojhân bân parlo bhuthok ma'lè ollèna mènnya'na anḍi' kualitas sè tèngghi[12].
Bhuthok
[beccè' | beccè' sombher]Katombhâr bisa kèya èbhuthok ngangghuy kotoranna kèbân èbin sè bânnya'na 10-15 ton/ha bân bhuthok pabbrik sè bânnya'na 30kg nitrogen, 30kg fosfor, sarta 20kg kalium per hèktar. Bhuthok-bhuthok arèya kappra èlakonè sabelluna èlanḍu' mon ètamen è ḍaèra sè aghumantong ḍâ' ka aèng ojhân[13].
Ghâḍhuwân kimia
[beccè' | beccè' sombher]| Nyama | Bânnya'na (ḍâlem gram) |
|---|---|
| aèng | 11 |
| protein kasar | 11 |
| mènnya' lemma' | 19 |
| karbohidrat | 22,9 |
| serrat kasar | 28 |
| mineral | 5 |
| mènnya' esensial | 1 |
Bânnya'na mènnya' esensial acem-macem molaè ḍâri 0 ghân 2%. Katombhâr sè ropana bunter kènè' anḍi' ghâḍhuwân sè lebbi bânnya'. Mènnya' esensial kasoson ḍâri pan-brâmpan monoterpenoid. Bârna otamana (kapprana nyoson lebbi ḍâri 60% mènnya' esensial) iyâ arèya arèya linanool. Bârna laènna sè korang ḍâri 10% mènnya' esensial iyâ arèya alfa-pinena, gamma-terpinena, geranil asetat, kamper, bân geraniol[2].
Buwâna katombhâr sè ella massa' aghâḍhu serat (23-26%), karbohidrat (20%), mènnya' lemak (16-28%), protein (11-17%), mènnya' atsiri (0,3-2,7%), bân laènna akadhi mineral. Ghâḍhuwân mènnya' èsènsialla katombhâr iyâ arèya hiḍrokarbon monoterpene (akadhi cymonen, camphene, limonen otabâ dipenten, pinene, terpinene), monoterpene oksida (akadhi camphor, cineole, linalol, carvone), monoterpene alkohol, monoterpene ester, sesquiterpene, phenol, bân camburân aliphatic[14].
Paghuna'an
[beccè' | beccè' sombher]Ḍâunna kennèng èkakan matta otabâ èmassa'. Kapprana èyangghuy ghâbây aberri' rassa è salad, sop[2], bân salaènna. Ḍâun mattana palèng segghut èghuna'aghi è na-bârnana la-ola è dhunnya[9]. Buwâna èkaghâbây palappa è bânnya' massa'an. Buwâna katombhâr ghiling arèya camporanna palappa kare serbhuk (sampè' 40%). Ramo'na sè ro'om kèya èyangghuy ghâbây palappa bi' orèng Cèna bân Thailand[2].
| Ghunana | |
|---|---|
| Kakanan bân ènoman | Aditif kakanan |
| Maddhu tamennan | |
| Bighi | |
| Palappa | |
| Ghângan | |
| Panyoson | Srebbeng |
| Mènnya' esensial | |
| Tambhâ, obhât | Obhât |
| Tradisional | |
| Tamennan èyas | Kembhâng kerra' |
Katombhâr ètamen kèya mènangka tamennan microgreen, sè lomrana èpolong bâkto tamennan ghi' omor 7-14 arè samarèna ètamen[15].
Naghârâ pangasèl
[beccè' | beccè' sombher]Proḍuksi bighi katombhâr è dhunnya rèya sara mon èparkèra'aghi, pola ètonggan settat sè essa rangrang. Bânnya'na katombhâr sè tombu è pakarangan otabâ sè ta' ètamen è tegghal otabâ tana sè ella lomra ètamennè, ta' èyètong. Tapè mon ètalèktè bân èyokor ra-kèra sabbhân taonna bâḍa 550.000 hèktar lowassa tana sè ètamennè katombhâr. Dhinèng proḍuksi bighi katombhâr èra-kèra'aghi 600.000 ton. Sè bânnya ngasèllaghi katombhâr è antarana naghârâ Ukraina, Rusia, Inḍia, Maroko, Argèntina, Mèksiko, bân Romania[16].
Sombher
[beccè' | beccè' sombher]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Lawton BP, 2007. Parsleys, fennels, and Queen Anne's lace: Herbs and ornamentals from the umbel family. Portland, OR, USA: Timber Press. 156 pp.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 https://www.cabi.org/isc/datasheet/15300
- ↑ https://balittro.litbang.pertanian.go.id/?page_id=5323&lang=en
- ↑ Diederichsen A, Rugayah, 1999. Coriandrum sativum L. In: Guzman CC de, Siemonsma JS, Eds. Plant Resources of South-East Asia (PROSEA) No. 13: Spices. Backhuys Publisher, Leiden, The Netherlands, pp. 104-108.
- ↑ Floridata, 2015. Coriandrum sativum. Floridata plant database. Tallahassee, Florida: Floridata.com. http://www.floridata.com/ref/c/cori_sat.cfm
- ↑ Phillips H, 1822. History of cultivated vegetables: Comprising their botanical, medicinal, edible, and chemical qualities, natural history, and relation to art, science, and commerce, Volume I. London, UK: H. Colburn and Co. 383 pp.
- ↑ Loewenfeld C, Back P, 1978. The complete book of herbs and spices. Newton Abbot, UK: David & Charles. 319 pp.
- ↑ DAISIE, 2015. Delivering Alien Invasive Species Inventories for Europe. DAISIE (online). http://www.europe-aliens.org/
- ↑ 9,0 9,1 https://pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Coriandrum+sativum
- ↑ https://uses.plantnet-project.org/en/Coriandrum_sativum_(PROSEA)
- ↑ 11,0 11,1 Hadipoentyanti, Endang, and Sri Wahyuni. "Pengelompokan Kultivar Ketumbar Berdasar Sifat Morfologi." Buletin Plasma Nutfah, vol. 10, no. 1, Jun. 2004, pp. 32-36, doi:10.21082/blpn.v10n1.2004.p32-36.
- ↑ M.M. Sharma, R.K. Sharma, in Handbook of Herbs and Spices (Second Edition), Volume 1, 2012
- ↑ Pathak, Nimish L., Kasture, Sanjay B,. Bhatt, Nayna M., Rathod, Jaimik D. 2011. Phytopharmacological Properties of Coriander Sativum as a Potential Medicinal Tree: An Overview. Journal of Applied Pharmaceutical Science 01 (04); 2011: 20-25
- ↑ Evizal, R. 2013. Tanaman Rempah dan Fitofarmaka. Penerbit Lembaga Penelitian Universitas Lampung. Bandar Lampung
- ↑ https://dinperta.bojonegorokab.go.id/berita/baca/134
- ↑ Diederichsen, Axel. 1996. Coriander (Coriandrum sativum L.). Promoting the conservation and use of underutilized and neglected crops. 3. Institute of Plant Genetics and Crop Plant Research, Gatersleben/ International Plant Genetic Resources Institute, Rome.