Genetika

Genetika (serrapân ḍâri bhâsa Bâlandhâ: genetica) iyâ arèya cabang biologi sè ajâr pawarisân sifat gèn ka organisme jughân suborganisme. Sacara ceppet bisa jughân è kocak jâ' genetika iyâ arèya èlmo mènangka gèn bân sadhâjâ aspèkkâ. Istilah "genetika" èkennallaghi bi' William Bateson ning sèttong sorat pribadi ka Adam Chadwick bân dhibi’na aguna'aghi ka Konfrènsi Internasional tentang Gènetika ka-3 ka taon 1906.

Ḍâlem kaitanna kalabân gènetika, DNA anḍi' perran sè sanget bhuto. DNA iyâ arèya bahan gènetik ḍâsar sè gontrol sifat-sifat makhluk oḍi', terèskprèsikan ḍâlem bentuk polipèptida, makè ta' sakabbhina panèka protèin (ollè èèksprèsikan mènangka RNA sè anḍi' rèaksi katalitik, kadhi SNRPs).

Francis Crick ajellassaghi aliran informasi sè èghibâ bi' DNA ḍâlem rangkaian The Central Dogma, sè amonyi Aliran informasi DNA kèngèng èterrossaghi ka sèl-sèl tor individu laènna kalabân rèplikasi, kèngèng èèksprèsikan dhâddhi sèttong sinyal prantara ḍâlem bentuk RNA, sè pas kèngèng ètranslasikan dhâddhi polipèptida, unit pambangun sèttong fènotipe ḍâri organisme sè bâḍâ.

Biḍâng kajiân gènetika èmolaè ḍâri wilayah subsèlular (molèkular) sampè' populasi. Sacara lebbi rèncè, gènetika ausaha ajellassaghi: matèrial pangibhâ informasi ka'angghuy èwarissaghi (bahan gènetik), kadhinapa informasi ghânika èèksprèsikan (èksprèsi gènetik), bân kadhinapa informasi kasebbhut èpinda ḍâri sèttong individu ka individu sè laèn (pawarisân gènetik).

Ḍâ'-aḍâ'ân bân konsèp ḍâsar

Pèriode pra-Mendel

Maskè orèng biasana netteppaghi gènetika èmolaè kalabân ètemmona polè naskah artikel sè ètolès Gregor Mendel ka taon 1900, saongghuna gènetika mènangka "èlmo pawarisân" otabâ hereditas ampon èkennal sajhâk masa prasajhârâ, kadhi domèstikasi bân pangembângan palbegai ras ternak bân kultivar taneman. Orèng jughân ampon onèng efèk parsilangan bân pakabinan sakarabât tor aghâbây sajumla prosedur bân paraturan mengenai hal kasebbhut sajhâk sabellum gènetika manjheng mènangka èlmo sè manḍiri. Silsila tentang panyakèt ka kalowargâ, kadhi, ampon èkaji orèng sabellum ghânika. Tapè, pangatahoan praktis panèka ta' aberrik panjellasân panyebbab ḍâri gejala-gejala ghâpanèka.

Tèori populèr ngennèng pawârisen sè èanut ka masa ghâpanèka iyâ arèya tèori pawârisen campor: sorang awarissaghi camporan rata ḍâri sèfat-sèfat è èghibâ tatowana, otamana ḍâri pajânten karana ngibe spèrma. Hasèl panelitiân Mendel anunjuaghi jâ' tèori panèka ta' pajhu karana sèfat-sèfat èghibâ ḍâlem kombinasi sè èghibâ alel-alel khas, benni camporan rata. Panḍâpat terkait laènna iyâ arèya tèori Lamarck: sèfat sè kaollè tatowa ḍâlem odhi'na èwarissaghi ka potrana. Tèori panèka jughân potong kalabân panjellasân Mendel jhâ' sèfat sè èghibâ bi' gèn ta' pangaro pangalaman individu sè mawariskan sèfat ghâpanèka. Charles Darwin jughân aberrik panjellasân kalabân hipotèsis pangenesis bân saterrosâ èmodifikasi bi' Francis Galton. Ḍâlem pandapat panèka, sèl-sèl bâḍân ngasèllaghi partikel-partikel sè èsebbhut gemmula sè bhâkal èkompollaghi ning organ rèproduksi sabellum pambuahan kadhâddhiyen. dhâddhi, setiap sèl ḍâlem bâḍân andi' sombângan bagi sèfat-sèfat sè bhâkal ègibhâ zuriat (katoronan).

Ka masa pra-Mendel, orèng kita' ngaonèngi gèn bân kromosom (makè DNA ampon è èkstraksi namong ka abâd ka-19 kita' èkaonèngi fungsina). bhâkto panèka orèng gi' andhi' angghâpen jhâ' sifat èwarissaghi lèbhât spèrma (tatoa pangorbi ta' nyombhâng paponapa ḍâ' ka sèfat potrana).

Konsèp ḍâsar

Panyabâen ḍâsar ilmiah lèbhât parcobâân sistematik anyar èlakoni ning paro ahèr abâd ka-19 bi' Gregor Johann Mendel. Dhibi'na iyâ arèya sorang biarawan ḍâri Brno (Brünn ḍâlem bhâsa Jerman), Kakaisaran Austro-Hungaria (Samangkèn bâgien ḍâri Rèpublik Cèko). Mendel èsapaktè omom mènangka 'pendiri gènetika' salastarèna karyana "Versuche über Pflanzenhybriden" otabâ Panyobaan mengenai Parsilangan Tanâman (èpublikasi cètak ka taon 1866) ètemmo polè sacara tapèsa bi' Hugo de Vries, Carl Correns, bân Erich von Tschermak ka taon 1900. Ḍâlem karyana ghâpanèka, Mendel ḍâ'-aḍâ'ân sè nemmoh jhâ' pawarisân sifèt ning tanâman (dhibi'na aghunaaghi pèttok sâfat ka tanâman kapri, Pisum sativum) noroè sajumla nisbah matematika sè saderhana. Sè lebbhi sanget, dhibi'na bisa ajellassaghi dekkamma nisbah-nisbah panèka kadhâddhiyen, lèbhât ponapa sè èkenal mènangka 'Hokom Pawarisân Mendel'.

Ḍâri karya panèka, orèng mulaè ngaonènghi konsèp gèn (Mendel nyebbhut 'faktor'). Gèn iyâ arèya pangibhâ sèfat. Alèl iyâ arèya èksprèsi alternatif ḍâri gèn ḍâlem kaitan kalabân sèttong sèfat. Setiap individu disomik pagghun andi' sapasang alèl, sè akaitan kalabân sèttong sèfat sè khas, masèng-masèng a'asal ḍâri tatoana. Status ḍâri pasangan alèl panèka ènyamaè gènotipe. Manabi sèttong individu andi' pasangan alèl sè paḍâ, gènotipe individu ghâpanèka agènotipe homozigot, manabi pasanganna bhiḍâ, gènotipe individu sè asangkutan ḍâlem kabâḍâ'ân hèterozigot. Gènotipe akaitân kalabân sifèt sè teramati. Sèfat sè akaitân kalabân sèttong gènotipe èsebbhut fènotipe.

Kronologi parkembângan gènetika

Saampona panemmoan ulang karya Mendel, gènetika akembâng sanget pessat. Parkembângan gènetika segghut dhâddhi conto klasik mengenai pangangghuyen mètode ilmiah ḍâlem èlma pangataowan otabâ sains. èbâbâ panèka tahapan-tahapan parkembângan gènetika:

• 1859 Charles Darwin nerbittaghi The Origin of Species, mènangka ḍâsar variasi gènetik.;
• 1865 Gregor Mendel aparèng naskah Parcobaan mènangka Persilangan Tanâman;
• 1878 E. Strassburger aparèng panjellasan mènangka pambuahan aganda;
• 1900 Panemmoan polè hasèl karya Mendel sacara tapèsa bi' Hugo de Vries (Bèlgia), Carl Correns (Jerman), bân Erich von Tschermak (Austro-Hungaria) ==> awwâl gènetika klasik;
• 1903 Kromosom èkaoningi dhâddhi unit pawarisân gènetik;
• 1905 Pakar biologi Inggris William Bateson mengkoinekan istilah 'gènetika';
• 1908 bân 1909 Panyabâân ḍâsar tèori gènetika populasi bi' Weinberg (dokter ḍâri Jerman) bân sacara tapèsa bi' James W. Hardy (ahli matematika Inggris) ==> awwâl gènetika populasi;
• 1910 Thomas Hunt Morgan nunjuk'aghi jhâ' gèn-gèn bâḍâ ning kromosom, aghunaaghi lala' buwâ (Drosophila melanogaster) ==> awwâl sitogènetika;
• 1913 Alfred Sturtevant aghâbey pèta gènetik ḍâ'-aḍâ'ân ḍâri sèttong kromosom;
• 1918 Ronald Fisher (ahli biostatistika ḍâri Inggris) nerbittaghi On the correlation between relatives on the supposition of Mendelian inheritance (sacara bebas artèna "Katerkaitân antarkarabât aḍâsarraghi pawarisân Mendel"), sè ngahèrè parseteruan antara tèori biomètri (Pearson dkk.) bân tèori Mendel saterrosâ gawâli sintèsis kaduwâna==> awwâl gènetika kuantitatif;
• 1927 Pangobâân fisik ka gèn èsebbhut mutasi;
• 1928 Frederick Griffith nemmo sèttong molekul ngibâ sèfat sè bisa ènyallè antarbaktèri (konjugasi);
• 1931 Ngallè silang nyebabbâghi terjadina rèkombinasi;
• 1941 Edward Lawrie Tatum and George Wells Beadle nunjuaghi jhâ' gèn-gèn menyandi protèin, ==> awwâl dogma pokok gènetika;
• 1944 Oswald Theodore Avery, Colin McLeod and Maclyn McCarty mengisolasi DNA mènangka bahan gènetik (kabbih anyebbhut prinsip transformasi);
• 1950 Erwin Chargaff anunjuaghi bâḍâna atoran omom sè berlaku ka'angghuy empa' nukleotida ka asam nukleat, kadhi adenin cenderung paḍâ bânnya' kalabân timin;
• 1950 Barbara McClintock nemmo transposon ning jâgung;
• 1952 Hershey bân Chase abuktèyaghi jhâ' informasi gènetik baktèriofag (bân sakabbhina organisme laèn) panèka DNA;
• 1953 Teka-teki struktur DNA èjâwâb bi' James D. Watson bân Francis Crick aropa pilin ganda (double helix), aḍâsarraghi gâmber-gâmber difraksi sinar X DNA ḍâri Rosalind Franklin ==> awwâl gènetika molèkular;
• 1956 Jo Hin Tjio danAlbert Levan amastèyaghi jhâ' kromosom manossa jumlana 46;
• 1958 Eksperimen Meselson-Stahl anunjuaghi jhâ' DNA ègandakan (dirèplikasi) sacara sèmikonservatif;
• 1961 Kode gènetik kasoson sacara triplet;
• 1964 Howard Temin anunjuaghi kalabân virusRNA jhâ' dogma pokok ḍâri ta' malolo berlaku;
• 1970 Enzim restriksi ètemmoè ning baktèri Haemophilus influenzae, amungkinnaghi èlakoni pamotongan bân panyambungan DNA bi' peneliti (lihat juga RFLP) ==> awwâl biotèknologi modèrn;
• 1977 Sekuènsing DNA ḍâ'-aḍâ'ân bi' Fred Sanger, Walter Gilbert, bân Allan Maxam sè alakoh sacara tapèsa. Tim Sanger bisa ngalakoni sekuensing sakabbhina genom Bakteriofag Φ-X174;, sèttong virus ==> awwâl gènomika;
• 1983 Pabânnya'an (amplifikasi) DNA ollè èlakoni kalabân gâmpang salastarèna Kary Banks Mullis nemmoh Reaksi Berantai Polymerase (PCR);
• 1985 Alec Jeffreys nemmoni tèknik sidik jari gènetik.
• 1989 Sekuensing ḍâ'-aḍâ'ân ḍâ'ka gèn manossa pengkode protèin CFTR anyebabbaghi cystic fibrosis;
• 1989 Panyabâ'ân landasan statistika sè koat ḍâ' analisis lokus sifat kuantitatif (analisis QTL) ;
• 1995 Sekuensing genom Haemophilus influenzae, sè dhâddhi sekuensing genom ḍâ'-aḍâ' ḍâ'ka organisme sè odi' bebas;
• 1996 Sekuensing ḍâ'-aḍâ' ḍâ'ka eukariota: khamir Saccharomyces cerevisiae;
• 1998 Hasèl sekuensing ḍâ'-aḍâ' ḍâ'ka eukariota multiselular, nematoda Caenorhabditis elegans, èomommaghi;
• 2001 Draf awwâl urutan genom manossa èrilis tabârengan kalabân molayya Human Genome Project;
• 2003 Proyèk Genom manossa (Human Genome Project) mamarè 99% kalakoanna ka tangghâl (14 April) kalabân akurasi 99.99%.

Aplikasi Tèori Blaise Pascal bân matematika ning gènetika

Gènetika angghâl mènangka èlmo terrapân sè bisa èguna'aghi rengbâreng kalabân tèori-tèori matematika ka'angghuy gèksprèsiaghi sèttongan unit gèn ḍâlem frèkuènsi kcangghâlna, korèlasi gènotip kalabân fènotip, bân samacemma.