Èropa

Èropa mènorot geologis bân geografis iye arèya aropaaghi samananjhung otabâ dhârâdhân sè tamaso’ ka dâlem wilayah Asia, namong penduduk èpon ta’ kasokan manabi è sebbhut kalabân oreng Asia tapè lebbi seneng wilayanah è sebbhut kalabèn Benua Éropa. Pamisaan benua ka’dintoh è sabâb aghi parbhidâân bhudâjâ tor âdat. Bâtes dèjeh ka’dintoh Samudra Arktik, di Bère’ ka’dintoh Samudra Atlantik, bân bâtes bun lao’ ka’dintoh Laut Tengah. Anapon bâtes bun tèmor ghi’ tak è pangghi kajelasennah sabâb pamisaan benua nika masalah kabhudâjâan.

Benua otabe dârâtân ka’dintoh è nobataghi dhâddhih benua palèng kèni’ nomer due’ salastarena Australia kalabân luas wilayah 10.355.000 km² manabi è bitong dâri jumlah penduduk èpon, benua ka’dintoh palèng bennya’ nomer tello’ (è bebenah Asia bân Afrika) kalabân 747,6 jutah orèng è taon 2020 otabâh sami kalabân saperbellu’en penduduk bhumih. Manabi secara astronomis letta’ Benua Eropa ka’dintoh è 35° LU -71° LU bèn 11° BB – 66° BT.

Sajhârâ

Èropa ngângûngin sajhârâh kabhudâjâan bân ekonomi sè lanjhâng è molaèn dâri Palaeolitik. Pangghien terakhir è Monte Poggiolo, Italia dâri bhâtoan ghâbâyân tanang è dhingghâl karbon sa jhâu 800.000 taon lambe’ dhâddhih bhuktèh penting.

Awal dhâri kabhudâjâan demokratik sareng individualistik Barat segghut è koca’ asalah ḍâri Yunani konah, maskè èpon bhâdâ pangaro laèn, akadhi Kristen, sè torot andil dhâlem panyebaran konsep akadhi eglitarianisme, bân keuniversalan hokom.

Kakaisaran Romawi a bâgi benua ka’dintoh dhâddhih Rhine ben Danube selama pan-ponapan abad. Sabâb panoronan Kakaisaran Romawi, Èropa ngalamin kanâikan sè è kenal kalabân Zaman Migrasi. Periode ka’dintoh è kenal kalabân Zaman Kegelapan sampè’ ka Renaisans. È dâlem masa ka’dintoh, kompolan monastik terisolasi neng Irlandia, bèn tatapènah è tempat lâèn a jhâghâh bèn makompol kalabân ngastètèh ‘ilmuh-‘ilmuh sè ampon è tolès sabellumah. Renaisans bèn Monarki Baru a nandhâaghi molaèna periode temmuan, eksplorasi, bèn paningkatan pangataoan ilmiah. Neng abad sè ka-15 Portugal dhâddhih awal panemuan, pas è toro’eh bân Spanyol. Teros Prancis, Belanda, bân Britania Raya noro’ a gabung dâlem majhègeh kakaisaran kolonial rajâh kalabèn kakoasaan sè lèbèr è Afrika, Amerika, bân Asia.

Salastarèna masa panemuan, konsep-konsep demokrasi molae a pangaro neng Éropa. Bennyak muncul cem macemah parjuangan sè padâh tojjhuèn ngaolle kamardhikaan, tarotama èpon è Prancis, pas è kenal kalabân Revolusi Prancis. Hal ka’dintoh dhâddhih sabâb ka ghriyungan rajâh neng Èropa polanah ide-ide revolusioner sè tersebar ka salanjhânga benua. Kabangkitennah demokrasi ka’dintoh dhâddhih sabâb a tambânah tekanan neng Èropa salaèn dhâri tensi-tensi sè ampon bâdâh sabellumah sabâb parsaèngan è Dunia Baru. Dhâri sadhâjanah parsaèngan, sè palèng terkennal ka’dintoh saat Napoleon Bonaparte a rebbhu’ kakoasaan bèn majhâgâh Kakaisaran Prancis sè ghâgghâr tak abit dhâri bâktoh ghânikah. Salastarena kadhâddhiyan-kadhâddhiyan ka’dintoh, Èropa jân stabil ghân ni’-sakoni’ namong rèkarèh dhâri konsep sè lajuh jhughân ghâgghâr.