Wâlli Sanga'

Wâlli Sanga' (Madhurâ: ꦮꦭꦶꦱꦔꦃ) (bhâsa jhâbâ “Sanga’ wali” (orèng sè kaparcajhâ) panèka tokoh islam sè kahormati nèng Indonèsia, khususèpon nèng polo jhâbâ, karana perran carèta è dhâlem nyebbaraghi aghâma Islam nèng Inḍonesia.

Senèyap anggotta wâlli Sanga’ salèng è kaèttaghi kalabhân ghellâr Sunan dhâlem bhâsa jhâbâ, panèka anunjuaghi “kahormaten”.

Sabhâgiân Wali bennyak jughan è jhuluki Raden salama kaodi’na, karana mènangka katoronan ningrat. (congngok nèng “ ghâjâ bân ghellâr” kasoltanan Yogyakarta onto’ panjellasân mènangka istila bhâgsawan jhâbâ).

Cemporè para wâlli sanga’ sanget è hormati sareng masyarakat jhâbâ kaangghuy siyara nèng jhâbâ mènangka rassa sokkor bân sakalangkog attas manpaat bân sapa’at sè kadieh è amallaghi nèng masa kaodi’na. dâlem tradisi jhâbâ Cemporè andi’ artè pundhen.

Artè Wâlli Sanga’

bhâḍâ bennyak pandapat mènangka artè wâlli sanga’, partama panèka wâlli sè sanga’, sè anandhâaghi jumlah wâlli sè ajumlah sanga’, otabhâ sanga dâlem bhâsa jhâbâ. Pètodhu laènna polè nyebbut dhâbu sana asallah ḍâri jhâbâ, sè andik artè tembilung.

Pètodhu laènna sè adhâbu wâlli sanga’ panèka majlis da’wa sè dhâ’adhâna è pajhâghâ sareng sunan Gresik (Maulana Malik Ibrohim) ka taon 1404 masèhi (808 ijrat). Para wâlli aropaaghi pambaharu masyarakat ka masanah. Pangarona kèngèng è pangghi dâlem bhâragam bhângon manifestasi parabhâbân anyar masyarakat jhâbâ, molaè ḍâri kasèhaḍân, atanè, parniagaan, kabudhâjâân, kamasyarakatân, sampè’ pernata.

Konsèp wâlli sanga’ dâlem kosmologi Islam, sober otamana kèngèng è lacak ka Konsèp kawâllien sè sacara umum bi’ kalangan sè ngirèng sufisme è parcajhâi sanga’ dhingkat kawâllien. Syaikh al-Akbar Muhyiddin Ibnu Araby otabhâ Ibnu Arabi dâlem kètab Futuhat al-Makkiyah ajellasâghi sanga’ dhingkat kawâllien sareng tughâs sèbâng sasuai kawâllienna. Sè sanga’ kawâllien panèka:

1. Wâlli Aqthab otabhâ Wâlli Quthub, panèka pamimpin bân pangoasa para wâlli ḍâ’ sadhâjâ alam samâsta.
2. Wâlli Aimmah, otabhâ kabulâ Wâlli Aqthab bân aghântèèh kennengna manabi sèdhâh.
3. Wâlli Autad, panèka wâlli pajhâghâ empa’  cèghuk  mata angèn.
4. Wâlli  Abdal, panèka wâlli pajhâghâ pètto’  mosèm.
5. Wâlli  Nuqaba, panèka wâlli pajhâghâ hokom sarèat.
6. Wâlli Nujaba, sè sabbhân  masa ajumla bellu’  orèng.
7. Wâlli Hawariyyun, panèka wâlli pambèla kahâgushân aghâma, mènangka abèla dâlem bhângon  dhâbu otabhâ sanjhâta.
8. Wâlli Rajabiyyun, panèka wâlli sè karomana angghâl sabbhân bulân Rejjeb.
9. Wâlli Khatam, panèka wâlli sè ngoasaè bân sèngoros wilâyâ kakoasanna ommat Islam.

Asmana para wâlli sanga’

Asmana sadhâje para wâlli sanga’ panèka:

1. Sunan Gresik  otabhâ Maulana Malik Ibrohim;
2. Sunan Ampèl  otabhâ Raden Rahmat;
3. Sunan Bonang  otabhâ Raden Makhdum Ibrahim;
4. Sunan Drajat  otabhâ Raden Qasim Syarifuddin;
5. Sunan Kudus  otabhâ Raden Ja'far Shadiq;
6. Sunan Giri  otabhâ Raden Paku otabhâ Muhammad 'Ainul Yaqin otabhâ Prabu Satmata;
7. Sunan Kalijaga  otabhâ Raden Syahid
8. Sunan Muria  otabhâ Raden Umar Said
9. Sunan Gunung Jati  otabhâ Syarif Hidayatullah

Sunan Gresik (Maulana Malik Ibrahim)

Maulana Malik Ibrahim panèka katoronan sè-22 ḍâri Nabi Muhammad. È koca’ jughâ Sunan Gresik, otabhâ Sunan Tandhes, otabhâ Mursyid Akbar Thariqat wâlli sanga’. Nasab As-Sayyid Maulana Malik Ibrahim Nasab Maulana Malik Ibrahim mètorot cateddhân ḍâri As-Sayyid Bahruddin Ba'alawi Al-Husaini sè kompolan cateddhân panèka  è padhâddi buku dâlem Ensiklopedi Nasab Ahlul Bait sè târdiri ḍâri brâmpan jilit. Dâlem cateddhân panèka  tartolès: As-Sayyid Maulana Malik Ibrahim bin As-Sayyid Barakat Zainal Alam bin As-Sayyid Husain Jamaluddin bin As-Sayyid Ahmad Jalaluddin bin As-Sayyid Abdullah bin As-Sayyid Abdul Malik Azmatkhan bin As-Sayyid Alwi Ammil Faqih bin As-Sayyid Muhammad Shahib Mirbath bin As-Sayyid Ali Khali’ Qasam bin As-Sayyid Alwi bin As-Sayyid Muhammad bin As-Sayyid Alwi bin As-Sayyid Ubaidillah bin Al-Imam Ahmad Al-Muhajir bin Al- Imam Isa bin Al-Imam Muhammad bin Al-Imam Ali Al-Uraidhi bin Al-Imam Ja’far Shadiq bin Al-Imam Muhammad Al-Baqir bin Al-Imam Ali Zainal Abidin bin Al-Imam Al-Husain bin Sayyidah Fathimah Az-Zahra/Ali bin Abi Thalib, binti Nabi Muhammad Rasulullah.

È pârkiraaghi Maulana Malik Ibrahim bhâbbhâr nèng Samarkand nèng Asia tengnga, ka abad sè-14. Bhâbhât tana jâwi vèrsi Meinsma nyebbuttaghi Asmarakandi, norok dhâbu lèsan orèng jhâbâ mongghu As-Samarqandy. Dâlem carèta ra’yât, bhâḍâ sè adhikanè emba bhântal.

Maulana Malik Ibrahim ghâduen tello’  raji  sè asmana:

1. Siti Fathimah binti Ali Nurul Alam Maulana Israil (dhâstoh Champa Dinasti Azmatkhan 1), ghâduen duwâ’ potra, sè asmana: Maulana Moqfaroh bân Syarifah Sarah
2. Siti Maryam binti Syaikh Subakir,  ghâduen empa’ potra, panèka: Abdullah, Ibrahim, Abdul Ghafur, bân  Ahmad
3. Wan Jamilah binti Ibrahim Zainuddin Al-Akbar Asmaraqandi, ghâduen duwâ’ potra panèka: Abbas  bân  Yusuf.

Saterrosèpon sharifah Sarah binti Maulana Malik Ibrahim  è pakabin sareng Sayyid Fadhal Ali Murtadha [Sunan Santrè/Radèn Santrè] bân rèmbi’ duwâ’ potra,  panèka Haji Utsman (Sunan Manyuran) bân Utsman Haji (Sunan Ngudung). Saterrosèpon sayyit Utsman Haji (Sunan Ngudung) ghâduen potra Sayyit Ja’far Shadiq [Sunan Kudus].

Maulana Malik Ibrahim umumnya umummah è angghâp wâlli ḍâ’aḍâ’ sè ada’wa Islam nèng jhâbâ. Maulana Malik Ibrahim ngajhâri carra-carra anyar kaangguy tatamenan bân bânnya’ ngeppè’ ra’yat kabânnya’an, panèka golongna masyarakat jhâbâ sè ta’ è angghâp  nèng ahèr kakoasanna majapahit. Malik Ibrahim usaha kaangguy ngalak atèna orèng, sè pareppa’na kakorangan èkonomi bân   perrang  satarètanan. Maulana Malik Ibrahim abangun pondhughân tembilung ajhâr aghâma nèng Lèran, Gresik. Ka taon 1419, Maulana Malik Ibrahim sèdhâh, cemporèna bhâḍâ nèng dhisah gapura wètan, Gresik, Jhâbâ tèmor.

Sunan Ampèl (Radèn Rahmat)

Sunan Ampèl asmana sè bhândâr, katoronan sè-22 ḍâri Nabi Muhammad. Mètorot rèwâyât Sunan Ampel panèka potrana Ibrahim Zainuddin Al-Akbar bân sorang potrè Champa sè asmana Dewi Condro Wulan binti ratoh Champa dibudina ḍâri Dinasti Ming.  Nasab sè ghenna’ mènangka kaator: Sunan Ampel bin Sayyid Ibrahim Zainuddin Al-Akbar bin Sayyid Jamaluddin Al-Husain bin Sayyid Ahmad Jalaluddin bin Sayyid Abdullah bin Sayyid Abdul Malik Azmatkhan bin Sayyid Alwi Ammil Faqih bin Sayyid Muhammad Shahib Mirbath bin Sayyid Ali Khali’ Qasam bin Sayyid Alwi bin Sayyid Muhammad bin Sayyid Alwi bin Sayyid Ubaidillah bin Sayyid Ahmad Al-Muhajir bin Sayyid Isa bin Sayyid Muhammad bin Sayyid Ali Al-Uraidhi bin Imam Ja’far Shadiq bin Imam Muhammad Al-Baqir bin Imam Ali Zainal Abidin bin Imam Al-Husain bin Sayyidah Fathimah Az-Zahra binti Nabi Muhammad Rasulullah. Sunan Ampel omomma ampon è angghâp bengaseppo sareng Wâlli sè laèn. Pondhukeh bâdhâh nèng Ampèl. Sorbhâjâ, bân aropaaghi salasèttonga kennengan sè nyâbbaraghi aghâma Islam sè konah ḍâri jhâbâ. Sunan Ampèl akabin sareng Dewi Condrowati sè andi’ ghellâr Nyaè Ageng Manila, potra adipati Tuban sè asmana Arya Teja bân akabin sareng Dewi Karimah binti Ki Kembang Kuning. Sunan Ampèl sareng Dewi Condrowati (Nyaè Ageng Manila) binti Aryo Tejo, ghâduen potra: Sunan Bonang, Siti Syari’ah, Sunan Derajat, Sunan Sedayu, Siti Muthmainnah, bân  Siti Hafsah. Manabi sareng rajhina sè asmana Dewi Karimah binti Ki Kembang Kuning, ghâduen potra: Dewi Murtasiyah, Asyiqah, Radèn Husamuddin (Sunan Lamongan), Radèn Zainal Abidin (Sunan Demak), Pangèran Tumapel bân Radèn Faqih (Sunan Ampèl 2). Pasarènna Sunan Ampèl bhâḍâ è sorbhâjhâ.

Kadâtengna Sunan Ampèl ka majhâpahit è parkiraaghi awwâl dasawarsa ka empa’ abâd ka-15, è bhâtona Arya Damar ampon dhâddhi adipati palèmbâng mènangka carèta sè anyataaghi sabelluna ka jhâbâ, Radèn Rahmat è bhâkto nèng palèmbâng dhâddhi tamoyya  Arya Damar salama duwâ’ bulân, bân Radèn Rahmat osaha kaangguy ngennallaghi islam ḍâ’ka ratoh ngodhâ palèmbâng panèka. Arya Damar ampon kasokan ḍâ’ islam bân terro masoah aghâma islam. Tatapèna, karana ta’ kasokan nanggung rèsiko ngadeppi kalakoan rayatte sè gi’ atalè kalabhân kaparcajenna sè laju, Arya Damar ta’ anyataaghi kalaben terrang nèng a ḍâ’na umum. Mètorot carèta , salastarèna maso’ aghâma islam ngangguy asma Ario Abdillah.

Katerrangan ḍâri carèta Hasanuddin sè kopas sareng J. Edel (1938) ajellasaghi è bhâkto karajaan Champa è takluaghi sareng karatona Koci, Radèn Rahmat ampon nettep nèng jhâbâ. Tandena Radèn Rahmat nalèkana ka jhâbâ sabelluna taon 1446 M, panèka nèng taon ghâgghârâh Champa temmah serbuân Vietnam. Sapanèka sajhâlen sareng somber ḍâri Serat Walisana sè anyataaghi Prabu Brawijaya, Ratoh Majapahit nyegghâ Radèn Rahmat abelih ka Champa karana Champa ampon è rosak karana kala perrang sareng karatona Koci. Panempathân Radèn Rahmat è sorbhâjhâ bân tarètana è Gresik, katon bhâḍâ kaètna sè sanget kalabân soasana nèng Champa, saèngghâ duwa’ tarètan panèka è sabhâ’ è sorbhâjhâ bân è Gresik, pas akabin sareng rèng bini’ satempat.

Sunan Bonang (Makhdum Ibrahim)

Sunan Bonang panèka potrana Sunan Ampèl, bân aropaaghi katoronna ka-23 ḍâri   Nabi Muhammad. Sunan Bonang potrana Sunan Ampèl sareng Nyaè Ageng Manila, potrana Adipati Tuban sè asmana Arya Teja.. Sunan Bonang bennya’ anyebaraghi aghâma islam lèbhât kesenian kaangghuy narèk pandhudhu’ jhâbâ sopajhâ maso’ aghâma islam. È carètaaghi   Sunan Bonang  mènangka sè ngobe suluk Wijil dan tembang Tombo Ati,  sè pagghun è raseppèn sareng orèng. Panganyaranna nèng gamelan  jhâbâ panèka  kalabân amasoaghi rebab bân  bonang, sè  seggut è hubungaghi sareng asmana. Universitas Leiden nyèmpem karjâ sastra bhâsa jhâbâ sè asmana Het Boek van Bonang otabhâ buku bonang. Mètorot G.W.J. Drewes, buku ka’dissah benni karjâ sunan bonang tatapèna mungkin ngandhung ajerna.  sunan bonang è perkiraaghi sèdhâh ka taon 1525. È sarènaghi nèng daèrah Tuban, jhâbâ tèmor.

Sunan Drajat

Sunan Drajat panèka potrana Sunan Ampèl, bân aropaaghi katoronna ka-23 ḍâri   Nabi Muhammad. Asma aslèna ḍâri Sunan Drajat panèka masih munat. Asma è bhâkto ki’ kèni’ panèka Radèn Qasim. Sunan Drajat è kennal jughân kalabân kagiaten sosiallah. Sunan Drajat Wâlli sè ngadeih santunan nakkanak jhâtèm bân orèng sakèk. Sunan Drajat potrana Sunan Ampèl  sareng Nyaè Ageng Manila, potrana Adipati Tuban sè asmana Arya Teja. Sunan Drajat bennya’ anyebaraghi aghâma islam ka masyarakat umum. Anekkennaghi kalambhâân, lakoh kerras, bân kamakmoran masyarakat  mènangka pangalaman ḍâri aghâma islam. Pondhuk Sunan Drajat è pajhâlen kalabân mandiri mènangka wilayah pandhidhikân, sè atempat nèng disah Drajat,  kacamatan Paciran, Lamongan. Tembang macapat Pangkur è sebbut cèptana. Gamelan Singomengkok  paninggalna bhâḍâ  è Museum Daerah Sunan Drajat, Lamongan. Sunan Drajat è perkiraaghi sèdhâh ka taon 1522.

Sunan Kudus (Ja'far shodiq)

Sunan Kudus panèka potrana Sunan Ngudung otabhâ Radèn Usman Haji, kalabân Syarifah Ruhil atau Dewi Ruhil sè andhi’ gelar Nyaè Anom Manyuran binti Nyai Ageng Melaka binti Sunan Ampel. Sunan Kudus aropaaghi katoronna ka-24 ḍâri   Nabi Muhammad. Sunan Kudus bin Sunan Ngudung bin Fadhal Ali Murtadha bin Ibrahim Zainuddin Al- Akbar bin Jamaluddin Al-Husain bin Ahmad Jalaluddin bin Abdillah bin Abdul Malik Azmatkhan bin Alwi Ammil Faqih bin Muhammad Shahib Mirbath bin Ali Khali’ Qasam bin Alwi bin Muhammad bin Alwi bin Ubaidillah bin Ahmad Al-Muhajir bin Isa bin Muhammad bin Ali Al-Uraidhi bin Ja’far Shadiq bin Muhammad Al-Baqir bin Ali Zainal Abidin bin Al-Husain binti Sayyidah Fathimah Az-Zahra bin Nabi Muhammad Rasulullah. Mènangka Wâlli, Sunan Kudus geduen perran rajhâh dhâlem pamarintahan kasultanan Demak, panèka dhâddhi panglima perrang, panasèhat sultan Demak, Mursyid Thariqah bân  hakim peradilan naghârâ. Sunan Kudus bennya’ anyebaraghi aghâma islam ka kalangan kaom pangoasa bân priyayi jhâbâ. È antarana sè dhâddhi morèdâ panèka Sunan Prawoto pangoasa Demak, bân Arya Penangsang adipati Jipang Panolan. Sala sèttongah paningghâlân sè kotara  panèka Mesjid Mènara Kudus, sè modèl  gayana  camporan Hinduh bân Islam. Sunan Kudus è perkiraaghi sèdhâh ka taon 1550.

Sunan Giri

Sunan Giri panèka potrana Maulana Ishaq. Sunan Giri panèka katoronna ka-23 ḍâri   Nabi Muhammad, aropaaghi morèd ḍâri sunan Ampèl bân saperghuruen ḍâri Sunan Bonang. Sunan Giri paddhek pernata mandiri nèng Giri Kedaton, Gresik, sè salanjutteh aperran mènangka pusat dâ’wah nèng wilayah jhâbâ  bân  Indonèsia tèmor, sampè’ ka kapoloan Maluku. Sala sèttongah katoronan sè kotara panèka Sunan Giri Prapen, sè nyebbaraghi aghâma islam ka wilayah Lombok bân Bima, Nusa tengghârâh bârâ’. Cemporè Sunan Giri bhâḍâ nèng dhisah Giri, kebhupatèn Gresik.

Sunan Kalijaga

Sunan Kalijaga panèka potrana Adipatu Tuban sè asmana Tumenggung Wilatikta otabhâ  Radèn Sahur atau Sayyid Ahmad bin Mansur (Syekh Subakir). Sunan Kalijaga panèka morèddeh Sunan Bonang. Sunan Kalijaga ngangghuy kasènnian sareng kabudhâyâân mènangka sarana adâ’wah, èantarana kasènnian wayang kolè’ bân tembang suluk lir-Ilir bân Gundul-Gundul Pacul umumma èanggep hasèl karjâna. Dhâlem sèttong rèwâyât, Sunan Kalijaga anèka sareng Dewi Saroh binti Maulana Ishaq, jughân anèka Syarifah Zainab binti Syekh Siti Jenar bân Ratu Kano Kediri binti Raja Kediri.

Sunan Muria (Radèn Umar Said)

Sunan Muria otabhâ Radèn Umar Said panèka potrana Sunan Kalijaga. Sunan Muria potrana Sunan Kalijaga ḍâri rajina sè asmana Dewi Sarah binti Maulana Ishaq. Sunan Muria anèka sareng Dewi Sujinah, pottrè Sunan Ngudung. Dhâddhi Sunan Muria panèka alè’ èparrah ḍâri   Sunan Kudus.

Sunan Gunung Jâti (Syarif Hidayatullah)

Sunan Gunung Jâti otabhâ Syarif Hidayatullah panèka potrana Syarif Abdullah Umdatuddin putra Ali Nurul Alam Syekh Husain Jamaluddin Akbar. ḍâri pihak èbuna, Sunan Gunung Jâti aropaaghi katoronan karaton pejhâjhâran lèbhât Nyaè Rara Santang, panèka potra ḍâri Sri Baduga Maharaja. Sunan Gunung Jâti ngembangaghi Cirèbon mènangka pusat dâ’wah bân pernata, sè salastarèn Dhâddhi kasoltanan Cirèbon. Potrana sè asmana Maulana Hasanuddin, jughân bisa ngembangaghi kakoasaan bân nyebbaraghi aghâma islam nèng Banten.

Tokoh pangade’ Wâlli Sanga’

Syèkh Jumadil Qubro

Syèkh Jumadil Qubro panèka Maulana Ahmad Jumadil Kubra otabhâ Husain Jamaluddin al akbar bin Ahmad Jalaluddin bin Abdillah bin Abdul Malik Azmatkhan bin Alwi Ammil Faqih bin Muhammad Shahib Mirbath bin Ali Khali’ Qasam bin Alwi bin Muhammad bin Alwi bin Ubaidillah bin Ahmad Al-Muhajir bin Isa bin Muhammad bin Ali Al- Uraidhi bin Ja’far Shadiq bin Muhammad Al-Baqir bin Ali Zainal Abidin bin Al-Husain binti Sayyidah Fathimah Az- Zahra bin Nabi Muhammad Rasulullah Syekh Jumadil Qubro adalah putra Husain Jamaluddin ḍâri rajina sè  asmana Puteri Selindung Bulan (Pottrè Saadong II/ Pottrè Kelantan Tua). Tokoh nika segghut è sebbhut è dhâlem  barbâghây babad  bân  carèta rakyat  mènangka sala  sèttongah ḍâri pelopor pa nyebbaran aghâma islam nèng tana Jhâbâ.

Pasarènna bhâḍâ nèng mandimman panèka nèng Semarang, Truwulan, otabhâ nèng dhisah Turgo (semmak bi’ Pelawangan), Yogyakarta. Kitak ètemmoh sè dimmah sè bhânder pasarènna.

Syèkh Datuk Kahfi

Syèkh Datuk Kahfi èkennal kalabân asma Syèkh Nurjati, panèka ghuruh ḍâri pangèran Walangsungsang bân Nyaè Rara Santang (Syarifah Muda’im), panèka pottra bân pottrè ḍâri Sri Baduga Maharaja (Prabu Siliwangi), ratoh karajhâhân Pajajaran, Jhâbâ bârâ’. Syèkh Datuk Kahfi sèdhâh bân èsarènnaghi nèng ghunong  jhâteh, aberengan sareng pasarènna Syarif Hidayatullah (Sunan Gunung Jati), pangèran pasarèan, bân para ratoh kasultanan Cirèbon laènna. Syèkh Nurjati Panèka tokoh otama dhâlem nyebbaraghi aghâma islam sè ḍâ’aḍâ’ nèng Cirèbon.

Tokoh laènna Panèka Maulana Maghribi, pangèran Makhdum. Maulana pangèran Panjunan, Maulana pangèran kejaksan, Maulana Syèkh Bantah, Syèkh Majagung, Maulana Syèkh Lemah Abang, Mbah Kuwu Cirèbon (pangèran cakrabuana), bân Sarif Hidayatullah. Nèng è bhâktoh sè tentoaghi sadhâjâna akompol nèng Pasanggrahan Amparan Jhâteh,  è bâbâna kapala Syèkh Nurjati. Sadhâjâna morèd Syèkh Nurjati. Dhâlem sidang kasebbut Syèkh Nurjati afatwa ḍâ’ka morèdde.