Sumatra Bârâ’

Sumatra Bârâ’ (è singkat dhâddhi Sumbar, torkaḍâng ètolès ta’ baku: Sumatèra bârâ’) panèka  sèttong provinsi sè bâdâ neng Inḍonèsia terleta’ neng poloh Sumatra kalabân èbhu kotta Padang,  Provinsi Sumatra terleta’ salanjenga pasisir bârâ’ Sumatra bâgien tengnga, ḍâretân tèngghi Bukit Bârisen neng sabella tèmor, bân sajumla polo èleppas pantayya kadhi Kapoloan Mentawai, ḍâri dâjhâ  ka lao’, provinsi kalabân wilayah saloas 42.012,89 km² panèka parbâtesân kalabân empa’ provinsi, iyâ arèya Sumatra Lao’, Riau, Jambi, bân Bengkulu.

Sumatra Bârâ’ panèka roma mènangka ètnis  Minangkabau, sanajjhân wilayah Minangkabau dhibi’ lebbhi bhâbu ḍâri wilayah administratif Provinsi Sumatra Bârâ’ samangkèn nèka. Ka taon 2020, provinsi nèka anḍhi’ pânḍuḍuk 5.534.472 jiwa sè kabennya’an aghâma Islam. Sumatra Bârâ’ aghâḍhuen 12 kabupatèn bân 7 kotta kalabân pambhâgien wilayah administratif salastarèna kacamatan neng sakabbina kabupatèn (kajhâbhâ kabupatèn Kapoloan Mentawai) ènyamaè nagari.

Sajhârâh

Asma provinsi Sumatra Bârâ’ èkabhiḍhi neng jhâman Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC), sè èḍimma sebbhutân wilayah ka’angghuy kawasan passer bârâ’ Sumatra panèka Hoofdcomptoir van Sumatra's westkust. Pas sampè’ cè’ koatthâ pangaro politik bân èkonomi VOC, sampè’ abad ka-18  wilayah administratif panèka ampon acangkop kawasan pantai bârâ’ Sumatra molaè ḍâri Barus sampè’ Inderapura.

Saèrèng kalabân ghâgghârâ karaja’an Pagaruyung, bân katarlibathân Belândhâ ḍâlem perrang Padri, pamarènta Hindia Belândhâ molaè aḍhâddhiyaghi kawasan paḍhâleman Minangkabau mènangka bâgiyân ḍâri Pax Nederlandica, kawasan sè bâḍâ ḍâlem pangawasan Belândhâ, bân wilayah Minangkabau èbhâgi attas Residentie Padangsche Benedenlanden bân Residentie Padangsche Bovenlanden.

Saterrosâ ḍâlem parkembangan administrasi pernata kolonial Hindia Belândhâ, daèrah panèka agabhung ḍâlem Gouvernement Sumatra's Westkust, tamaso’ è ḍâlemma wilayah Residentie Bengkulu sè anyar èpasraaghi Inggris ḍhâ’ka Belândhâ. Terros èpaloas polè kalabân mamaso’ Tapanuli bân Singkil. Namong taon 1905, wilayah Tapanuli ètingkat’aghi statusâh ḍhâddhi Residentie Tapanuli, mènangka wilayah Singkil è bhâghi ka Residentie Atjeh. Terros taon 1914, Gouvernement Sumatra's Westkust, ètoronnaghi statusâh ḍhâddhi Residentie Sumatra's Westkust, bân namba wilayah Kapoloan Mentawai neng Samudra Hindia ka ḍâlem Residentie Sumatra's Westkust, tor taon 1935 wilayah Kerinci jughân ègabung ka ḍhâlem Residentie Sumatra's Westkust. Salastarèna pameccaan Gouvernement Sumatra's Oostkust, wilayah Rokan Hulu bân Kuantan Singingi èbhâgi ka Residentie Riouw, tor jughân èbentuk Residentie Djambi pèriode sè parak paḍhââh.

Masa pânḍuḍuken tentara Jeppang, Residentie Sumatra's Westkust aobe nyama ḍhâddhi Sumatora Nishi Kaigan Shu. Atas  ḍâsar geostrategis militer, daèrah Kampar èpakaloar ḍâri Sumatora Nishi Kaigan Shu bân èpamasok ka ḍâlem wilayah Rhio Shu.

Awwâl kamarḍèkaan Inḍonèsia taon 1945, wilayah Sumatra Bârâ’ tamaso’ ḍâlem Sumatra sè apusat neng Bukittinggi. Empa’ taon salanjuttâ, Provinsi Sumatra èpecca ḍhâddhi tello’ provinsi, iyâ arèya Sumatra dâjhâ, Sumatra Tengnga,  bân  Sumatra lao’. Sumatra Bârâ’ sareng Riau bân Jambi iyâ arèya begiyen ḍâri karisidènan neng ḍhâlem Provinsi Sumatra Tengnga. Masa  PRRI, aḍâsarraghi Undang-undang darurat nomer 19 taon 1957, Provinsi Sumatra Tengnga èpecca polè ḍhâddhi tello’ provinsi iyâ arèya Provinsi Sumatra Bârâ’, Provinsi Riau, bân Provinsi Jambi. Wilayah Kerinci sè sabellumma tamaso’ ḍhâlem Kabupatèn pasèsèr  lao’ Kerinci, èpaghâbung ka ḍhâlem Provinsi Jambi mènangka Kabupatèn kadhibi’. Tor sami jughân wilayah Kampar, Rokan Hulu, bân Kuantan Singingi ètetteppaghoi maso’ wilayah Provinsi Riau.

Saterrosâ èbhu kotta provinsi Sumatra Bârâ’ sè anyar panèka pagghun neng Bukittinggi. Mènangka aḍâsarraghi katettepân Gubernur Sumatra Bârâ’ No. 1/g/PD/1958, tangghâl 29 Mèi 1958 èbhu kotta provinsi èyallè ka Padang.

Gèografi

Sumatra Bârâ’ letta'na neng pasèsèr bârâ’ neng bhâgiyen tengnga poloh Sumatra sè tarḍiri ḍâri ḍataran rendhâ neng pantai bârâ’ bân ḍataran tèngghi vulkanik sè èbhântuk bi’ Bukit Barisan. Provinsi panèka anḍi’ ḍârâten saloas 42.297,30 km² sè paḍâ sareng 2,17% loas Inḍonèsia. Ḍâri loas kasebbhut, lebbhi ḍâri 45,17% iyâ arèya kawasan sè ètotopè alas linḍung. Ghâris pantai provinsi panèka sadhâjâna asentuan kalabân Samudra Hindia salanjhânga 2.420.357 km kalabân loas parairan tasè’ 186.580 km². Kapoloan  Mentawai sè letta’na neng Samudra Hindia maso’  ḍhâlem provinsi panèka.

Kadhi daèrah laènna neng Inḍonèsia, iklim Sumatra Bârâ’ sacara umum sè asifat tropis kalabân suhu udara sè cokop tèngghi, panèka antara 22,6 °C sampè’ 31,5 °C. Provinsi panèka jughân èlèbhâti ghâris khatulistiwa, neng Bonjol, Pasaman, neng Provinsi panèka ahulu brempan songai rajhâ  sè amoara ka pantai tèmor Sumatra kadhi Batang Hari, Siak, Inderagiri (èsebbhut Batang Kuantan neng bhâgiyen huluna), bân Kampar. Samantara songai-songai sè amoara ka pasèsèr bârâ’ panèka Batang Anai, Batang Arau, bân Batang Tarusan.

Bâḍâ 29 gunung sè kasebbar neng 7 kabupatèn bân kotta neng Sumatra Bârâ’, kalabân gunung Kerinci neng kabupatèn Solok Lao’ mènangka gunung sè palèng tèngghi, sè sampè’ 3.085 m tèngghina. Salaèn gunung Kerinci, Sumatra Bârâ’ jughân andhi’ gunung aktif laènna, kadhi Gunung Marapi, Gunung Tandikat, bân Gunung Talang. Salaèn gnung, Sumatra Bârâ’ jughân andhi’ bennya’  danau. Danau sè palèng loas panèka Singkarak neng kabupatèn Solok bân kabupatèn Tana Ḍatar, èsosol Maninjau neng kabupatèn Agam. Kalabân loas sampè’ 130,1 km², Singkarak jhugân ḍhâddhi danau palèng loas nomer duwâ’ neng Sumatra bân nomer sabelles neng Inḍonèsia. Danau laènna sè bâḍâ neng kabupatèn Solok panèka Danau Talang bân Danau Kembar (èjhulughi Danau neng attas bân Danau neng bâbâ).

Sumatra Bârâ’ iyâ arèya sala sèttong daèrah rawan lènḍhu neng Inḍonèsia. Hal panèka èsabebbaghi tempattâ sè teppa’ neng jalur potongan Semangko, teppa’ neng temmona duwâ’ lèmpèng benua rajhâ, panèka Eurasia bân Indo-Australia. Ghâpanèka, segghut  bâḍâ lènḍhu. Lènḍhu rajhâ sè kaḍhâddhiyen ahèr- ahèr panèka antarana lènḍhu 30 Sèptèmber 2009 bân lènḍhu kapoloan Mentawai 2010.

Kaanèkaragaman hayati

Sumatra Bârâ’ iyâ arèya sala sèttong provinsi neng Inḍonèsia sè soghi kalabân somber Kaanèkaragaman hayati. Sabâghiyen rajhâ Sumatra Bârâ’ pagghun bâḍâ alas tropis alami bân èlinḍungi. Panbrempan spesies pagghun bhisa ètemmoè, kadhi misalnya Raf lesia arnoldii (kembhâng  palèng rajhâ neng dunnya), harimau sumatèra, siamang, tapir, rusa, beruang, bân brempan macemma mano’ bân kupu-kupu.

Bâḍâ duwâ’ Taman Nasional neng provinsi panèka, iyâ arèya Taman Nasional Siberut sè  bâḍâ neng poloh Siberut (Kabupatèn Kapoloan Mentawai) bân Taman Nasional Kerinci Seblat. Taman nasional ḍibhuḍina panèka wilayana abentang neng empa’ provinsi: Sumatra Bârâ’, Jambi, Bengkulu, bân Sumatra Lao’.

Salaèn duwâ’ Taman Nasional kasebbhut bâḍâ jughân brempan cagar alam laènna, panèka Cagar Alam Rimbo Panti, Cagar Alam Lembâ Anai, Cagar Alam Batang Palupuh, Cagar Alam Air Putih di daerah Kelok Sanga’, Cagar Alam Lembâ  Harau, Cagar Alam Beringin Sakti bân Taman Raya Bung Hatta.

Somber ḍaya alam

Somber ḍaya alam sè  bâḍâ neng Sumatra Bârâ’  panèka bâtobara, bâto besi, bâto galena, timah celleng, sèng, mangan, emmas, bâto  kapor (semen), nyior sawit, kakao, gambir bân hasèl pajhukoan.

Paaèngan pantai bârâ’ bân Kapoloan Mentawai andhi’ bennya’ kaoḍien tasè’ sè ghâduen nilai èkonomi tèngghi. Nalayan ollè ajhâring ragâm jennis jhuko’ neng kawasan panèka. Jhuko’ kerapu, uḍâng, rumput tasè’, kapètèng, bân mutiara  iyâ arèya brempan hasèl pajhukoan tasè’ anḍalan. Daèrah pasèsèr pantai, otamana kawasan kapoloan, ngasèllaghi bânnya’ cètak. Neng daèrah pabukitân bân pagunungan bâḍâ kebbun karèt, cengkè, bân sa’ang. Kawasan  pagunungan sè ètotopè hutan ngasèllaghi kajhu. Mèdan sè berrâ’ karana bânnya’na lèrèng pabukitân sè curam iyâ arèya tantangan otama pangembângan sèktor patanian bân pakebbhunan neng daèrah panèka.

Bahan glien jughân bennya’ sè bâḍâ neng daèrah panèka. Salasèttongah sè bânnya’ ampon aparèng mamfaat bâgi daèrah panèka iyâ arèya bâtoan kapor mènangka bahan ḍâsar semen. PT Semen Padang ampon amamfaattaghi kasoghien alam salama poloan taon. Bâto kapor bennya’ neng sakètarra Padang, daèrah sakètar Danau Singkarak, bân Padangpanjang. Neng Padangpanjang deposit bâto kapor sè ollè èksploitasi sampè’ 43 juta ton. Bahan  gâliyen laènna panèka bâto bâra neng Sawahlunto tor obsidian bân bâto andesit neng Padang Pariaman. Somber aèng sè ngalowa jughân ampon bânnya’ aberri’ mamfaat bâgi pambangunan daèrah panèka. Paaèngan danau Singkarak bân  Maninjau ampon abit èmamfaati mènangka pembangkit listrik tenaga aèng. Somber aèng panèka jhugân  andhi’ potènsi rajhâ kaangghuy èola bân èkemmas dhâddhi aèng mineral.

Politik bân Pernata

Provinsi Sumatra Bârâ’   èkatoaè sareng sorang gubernur sè èpèlè ḍhâlem pamèlèan sacara langsung bhâreng kalabân bhâkkèlla kaangghuy masa jâbâten 5 taon. Gubernur salaèn ḍhâddhi pamarènta daèrah jhugân aperran mènangka parbhâkkèllan otabâ parlanjhângan tanang pamarènta pusat neng wilayah provinsi sè kawennangna èator ḍâlem Undang-undang nomer 32 taon 2004 bân paratoran pamarènta nomer 19 taon 2010.

Samantara hubungan pamarènta provinsi bi’ pamarènta kabupatèn bân kotta benni sub-ordinat, bhângsèbhânga pernata daèrah kasebbhut coma ngator bân ngurus ḍhibi’ urusen pernatana mètorot asas otonomi bân tugas parbhântoan.

Ḍewan Pâbhâkkèlan

DPRD Sumbar andhi’ anggota 65 orèng sè pèlè lèbhât pamèlèan omom bânsabbân lèma’ taon sakalèan. aḍâsarraghi UU Nomer 27 taon 2009, struktur pèmpènan DPRD Sumatra Bârâ’ sè terḍiri sèttong orèng katoa bân tello’ orèng bhâkkèl katoa sè pèlè ḍâri partai politik aḍâsarraghi urutan paollèan korsè palèng bânnya’.

Anggota DPRD Sumbar sè parepaan ajabat samangkèn panèka hasèl Pemilu 2019 sè lantik ka 28 Agustus 2019. Komposisi anggota DPRD Sumbar pèriode 2019-2024 sè terḍiri ḍâri sanga’ partai politik kalabân partai Gerindra mènangka andhi’ korsè palèng bânnya’ panèka 14 korsè, èsosol bi’ partai Kaaḍilân Sejahtera, partai Dèmokrat, bân Partai Amanat Nasional sè bânsabbân andhi’ 10  korsè.

Pernata nagari

Sampè’ taon 1979 sèttongan pernata kèni’ neng Sumatra Bârâ’ panèka nagari, sè ampon bâḍâ sabellum kamerḍikaan Inḍonèsia. Kalabân berlakukan polè Undang-undang nomer 5 taon 1979 tentang pernata ḍèsa, status nagari èpaèlang èghântè kalabân ḍèsa, bân brempan jorong ètingkataghi statusseh dhâddhi ḍèsa. kaḍuḍukân wâli nagari jhugân èkosot bân administrasi pernata èjhâlânnaghi bi’ kopala ḍèsa. Namong sajhâk aghulirre rèformasi pernata bân otonom daèrah, maka sajhâk taon 2001, oca’ “Nagari” èghunaaghi polè neng provinsi panèka.

Bhudhâjâ politik sè oḍi’ neng pernata ḍèsa Sumatra Bârâ’ sajhâk kabijaksanaan paseragaman (UU No.5 Taon 1979) èbârlakukan panèka bhudhâjâ politik parokhial. Kabâdhâân rèya èkatèla’ lèbhât sistem kakoasaan, sistem pamèlèan pangoasa, sarat pangoasa, bân pranan pangoasa neng pernata ḍèsa.

Sistem kakarabhâtân ḍâlem abangon bhudhâjâ politik partisipan molaè bâḍâ pargèsèran, ḍâlem kapanèka tingkat kapekkaan, bânthuk tolèransi ḍâlem kakarabhâtân, bân perranan senioritas ḍâlem kakarabhâtân. Artèna korangnga kabârsamaan ḍâlem sistem kakoasaan kakarabhâtân.

Pernata nagari iyâ arèya sèttong struktur pernata sè otonom, andhi’ tèritorial  sè jellas bân nganot adât mènangka pangator tata kaoḍhi’en angghotana, sistem panèka pas èsesuwayyaghi kalabân konstitusi sè berlaku neng Inḍonèsia, samangkè pamarènta provinsi Sumatra Bârâ’ netteppaghi pamarènta nagari mènangka pangalola otonomi daèrah palèng mabâ ka’angghuy daèrah kabupatèn aghâtè’è oca’ pamarènta ḍèsa sè èghuna’aghi sabellumma. Dhinèng nagari sè bâḍâ neng sistem pernata kotta pagghun mènangka lembaga aḍât ghitak ḍhâddhi bhâgiyen ḍâri struktur pernata daèrah.

Kasempatân sè kaḍhâddhiyen neng pernata ḍèsa panèka nyobbullâ partombuân èkonomi sè asifat individualistik. Kondisi panèka temmah ḍâri katergantungan ka pamarènta pusat, saèngghâ korang kamandiriân. Kondisi panèka kèngèng macabhâr katahanan wilayah biḍâng èkonomi. Namong, samangkèn ḍèsa- ḍèsa Sumatra Bârâ’ ampon nyobak abangun upaya maghâmpang kabijaksanaan politik pamarènta ḍèsa otabâ sajhâk ropporopân polè dhâddhi nagari, iyâ arèya ngobe struktur bân prosès antarstruktur pernata ḍèsa sè ghâbey aḍâsarraghi UU No. 5 taon 1979.

Nagari awwâl molana èpimpin sacara abhâreng bi’ para pangoloh otabâ ḍatok neng nagari kasebbhut, pas masa pamarènta Hindia Belândhâ èpèlè bi’ sorang ḍâri para pangoloh kasebbhut ka’angghuy ḍhâddhi wâlli nagari. Pas ḍâlem ajâlânnaghi pernatana, wâlli nagari èbhânto bi’ brempan orèng kopala Jorong otabâ wâlli Jorong, namong samangkèn èbhânto bi’ sèketaris nagari (sètnag) bân brempan pangghâbâ negeri sipil (PNS) kondâng kalabân kabhutoan èbâng nagari. Wâlli nagari panèka èpèlè bi’ potra nagari (panḍuḍuk nagari) sacara ḍèmokratis ḍâlem pamèlèan terkas ka’angghuy 6 taon masa kalaghungan.

Ḍâlem nagari èbentuk Karapetthân Aḍat Nagari, panèka lembaga sè beranggotakan Tungku Tigo Sajarangan. Tungku Tigo Sajarangan  iyâ arèya parbhâkkèlan potra nagari sè târḍiri ḍâri Alim Ulama, Cadiak Pandai (kaum intèlèktual) bân Niniak Mamak para pamèmpèn suku ḍâlem nagari, paḍhâ bi’ Badan Parembhâghân Ḍèsa (BPD) ḍâlem sistem administrasi ḍèsa. Kapotosan- Kapotosan penting sè bekal èkala’ pagghun èrembhâgaghi antara wâlli nagari bân Tungku Tigo Sajarangan neng balai Aḍat otabâ Balairung Sari Nagari.

Ḍèmografi

aḍâsarraghi sènsus panḍuḍuk taon 2010, jumlah populasi Sumatra Bârâ’ sampè’ 4.846.909 jiwa, kalabân katèmettân panḍuḍuk bânyya’na 110 jiwa/km2. Kabupatèn otabâ Kotta sè andhi’ panḍuḍuk palèng bânyya’ panèka kotta Padang, sè sampè’ 833.562 jiwa. Dhinèng Kabupatèn otabâ Kotta sè andhi’ tingkat kapaḍâtan palèng tèngghi panèka kotta Bukittinggi, 4.400 jiwa/km2. kabânyya’an masyarakat Sumatra Bârâ’ berètnis Minangkabau, sadâjhâna aghâma Islam salaèn panèka bâḍâ suku Mentawai sè kabânyya’an maso’ aghâma Kristen.

Sakola’an

Sumatra Bârâ’ toman ḍhâddhi pusat panḍiḍikân neng poloh Sumatra, otamana panḍiḍikân aghâma Islam kalabân langghâr ḍhâddhi basis otamana. Masa kolonial Hindia Belândhâ, salaèn panḍiḍikân Islam berkembhâng jughân modèl bârâ’. Taon 1856, pamarènta Hindia Belândhâ paddhek sakola Raja neng Bukittinggi. Salaèn sakola’an sè kalola sareng pamarènta, bânyya’ jughân sakola’an sè kalola bi’ swasta, kadhi sakola Adabiah neng Padang, INS Kayutanam, Sumatra Thawalib, MTI Canduang neng Kecamatan Canduang, bân  Diniyyah Puteri neng Padang Lanjhâng. Saèngghâ neng bhâkto panèka, Sumatra Bârâ’ iyâ arèya sala sèttong wilayah Hindia Belândhâ sè andhi’ jumlah sakola bân pangajhâr cokop rajhâ.

Saampona masa kamerḍikaan, neng Sumatra Bârâ’ jughân bânyya’ paddhek universitas bân sakola tèngghi. Berbhibhit ḍâri Universitas Andalas taon 1955, saterrosâ jughân maddhek UIN Imam Bonjol Padang, Universitas Negeri Padang, bân IPDN Bukittinggi. Panbrempan universitas swasta tarkamuka neng provinsi panèka èantarana Universitas Bung Hatta bân Universitas Muhammadiyah Sumatra Bârâ’. Samangkèn para’ neng senèyap kabupatèn bân kotta neng Sumatra Bârâ’ ampon andhi’ parghuruân tèngghi, kalabân jumlah palèng bânyya’ bâḍâ neng Padang.

Taon 2006, angka melek horof latèn neng provinsi panèka sampè’ 96,35%. Angka partisipasi sakola ka’angghuy omor 19-24 taon, otabâ sè ngalak jhângjhâng parghuruân tèngghi sampè’ 27,8%. Angka panèka bâḍâ neng attas rata-rata nasional sè coma 16,13%.

Suku bhângsah

kabânyya’an panḍuḍuk Sumatra Bârâ’ iyâ arèya Suku Minangkabau. Neng daèrah Pasaman salaèn ètnis Minang, bârdiam jhugân Suku Batak Mandailing. kabânyya’an ḍâri kabbih ngallè ḍâri Sumatra dâjhâ ka Sumatra Bârâ’ neng masa Perang Paderi. Neng brempan daèrah ollèna transmigrasi, kadhi neng Sitiung, Lunang Silaut, bân Padang Gelugur, nettâp jhugân sakalompok suku jhâbâ, sabâgien ḍâri kabbih panèka katoronan imigran asal Suriname sè mèlè abhâlih ka Inḍonèsia neng ahèr taon 1950-an. bi’ prèsidèn Soekarno neng bhâkto kenika, èpotossaghi ka’angghuy ngennenghi kabbih neng seddikna  daèrah Sitiung. Hal panèka ta’ leppas ḍâri situasi politik lastarèna pambentrokan PRRI.

Neng kapoloan Mentawai sè kabânyya’an panḍuḍukna aètnis Mentawai, jârâng ètemmoè masyarakat Minangkabau. Ètnis Tionghoa coma bâḍâ neng kotta-kotta rajhâ, kadhi Padang, Bukittinggi, bân Payakumbuh. Neng Padang bân Pariaman, jhugân bâḍâ masyarakat Nias bân Tamil ḍâlem jumlah kèni’.

Neng Sumatra Bârâ’, otamana Padang, bâḍâ himpunan karukunan kaloarga sè ḍâbiḍâ asal suku bhângsah kadhi karukunan kaloarga Kerinci, karukunan kaloarga Cèna (HBT bân HTT), parkempulan kaloarga jhâbâ, bân salaènna.

Aḍâsarraghi ḍata ḍâri Sènsus panḍuḍuk Inḍonèsia 2010, panèka komposisi ètnis otabâ suku bhângsah neng provinsi Sumatra Bârâ’:

Bhâsa

Neng Provinsi Sumatra Bârâ’ omomma bâḍâ 3 bhâsa sè èoca’aghi sè nyebbar neng kabupatèn bân kotta neng Sumatra Bârâ’. 3 bhâsa kasebbhut panèka, bhâsa Minangkabau, Batak, bân Mentawai. Masyarakat sè nettep neng wilayah Sumatra Bârâ’ ngangghuy bhâsa Minangkabau ḍâlem aca’oca’ sareng laènna neng kasaarèanna.

Kabânyya’an otabâ para’ saḍâjhâna bhâsa sè gunaaghi ḍâlem kasaarèanna neng Sumatra Bârâ’ panèka bhâsa Minangkabau sè andhi’ lèma’ dialèk, kadhi dialèk Pasaman, dialèk Agam-Tana Ḍatar, dialèk  lèma’ polo kotta, dialèk Koto Anyar, bân dialèk Pancung Soal. Dialèk Pasaman èoca’ neng Kabupatèn Pasaman Bârâ’ bân Pasaman. Dialèk Agam-Tana Ḍatar èoca’ neng Kabupatèn Agam, Tana Ḍatar, Kotta Padang Lanjhâng, Padang Pariaman, Solok, Kotta Solok, Solok Lao’, bân Pasèsèr  Lao’. Dialèk  lèma’ polo kotta èoca’ neng Kabupatèn lèma’ polo kotta, Kotta Payakumbuh, Tana Ḍatar, Kotta Sawahlunto, Kabupatèn Sijunjung, bân Dharmasraya. Dialèk Koto Anyar èoca’ neng Kabupatèn Dhamasraya. Dialèk Pancung Soal èoca’ neng Pasèsèr  Lao’.

Aghâma

Aḍâsarraghi ḍata Badan Pusat Statistik taon 2021 nyatet jhâ’ kabânyya’an panḍuḍuk Sumatra Bârâ’ nganut aghâma Islam panèka 97,48%. Sabhâgiyen polè nganut aghâma Kristen bânyya’na 2,29% bân otamana neng kabupatèn kapoloan Mentawai sè kabânyya’an aghâma Protestan bân Katolik. Sabhâgiyen kèni’  aghâma Budha panèka 0,22%, iyâ arèya katoronan Panjang bân Solok. Samantara sè nganut aghâma Hindu bân kaparcajhâ’ân, korang ḍâri 0,01%.

Brempan kennângan ibadah, sè èḍominasi sareng masjid bân musolla, bisa èjumpai neng setiap kabupatèn bân kotta neng Sumatra Bârâ’. Masjid sè palèng rajhâ panèka Masjid Raya Sumatra Bârâ’ neng Padang. Mènangka masjid palèng toah èantarana Masjid Raya Ganting di Padang, Masjid Bingkudu neng Kabupatèn Agam, bân Masjid Tuo Kayu Jao neng kabupatèn Solok. Arsitèktur khas Minangkabau aḍominasi neng masjid otabâ musolla. Masjid Raya Sumatra Bârâ’ andhi’ bangunan abentuk gonjong, èhiasè okèran Minang tor kaligrafi. Bâḍâ jhugân masjid kalabân ata’ sè andhi’ brempan tingkat sè sajhân kaattas sajhân kèni’ tor cekung sakoni’. Jumlah roma ibadah sè bâḍâ neng Sumatra Bârâ’ Aḍâsarraghi ḍata BPS 2021 baghi ummat Islam panèka 5.218 masjid bân 9.661 musolla otabâ langghâr. Baghi ummat Kristen bâḍâ 267 grèja Protèstan, 62 roma kabhâktèan, bân 131 grèja Katolik. Pas bâḍâ 8 Vihara baghi ummat Budha bân  1 Purâ baghi ummat Hindu sè bâḍâ neng kotta Padang.

Parèkonomian

Kalabân atahap parèkonomian Sumatra Bârâ’ molaè aghulih ka positif salastarèna ngalamin tekkânan akibat ḍampak lèndhu taon 2009 neng kawasan kasebbhut. Ḍampak bencana panèka èkatèla neng triwulan IV-2009, kakḍimmah partombuân èkonomi coma sampè’ 0,90%. Tapè samangkèn parèkonomian Sumatra Bârâ’ ampon bhâgus, kalabân tingkat partombuân neng attas rata-rata nasional. Taon 2012 èkonomi Sumatra Bârâ’ tombu sabânnya’ 6,35%, lebbi bhâgus èbhânḍhingaghi taon sabellumma sè coma sampè’ 6,25%. Bân ka triwulan I-2013 parèkonomian Sumatra Bârâ’ ampon tombu sampè’ 7,3%. Tèngghina partombuân èkonomi Sumatra Bârâ’ ḍâlem tello taon tarakhèr, ampon noronnaghi tingkat kamèskènan neng provinsi panèka ḍâri 8,99% (2011) ḍhâddhi 8% (2012). Ka’angghuy Pangaollèan Domèstik Regional Bruto (PDRB), taon 2012 provinsi panèka andhi’ PDRB sampè’ Rp 110,104 triliun, kalabân PDRB per kapita sabânnya’ Rp 22,41 juta.

Tenaga lako

Kalabân tombuna parèkonomian Sumatra Bârâ’, maka jumlah tanaga lakoh sè kaparloh sajhân atambe jhugân. Hal panèka sè ampon aḍorong toronna pangangghurân neng provinsi panèka. Salanjhâng Fèbruari 2011- Fèbruari 2012, jumlah panḍuḍuk sè ngangghur ngalamin panoronan ḍâri 162.500 orèng ḍhâddhi 146.970 orèng. Thingkat pangangghurân tabukkak (TPT) toron ḍâri 7,14% ḍhâddhi 6,25%. Angka kasebbhut bâḍâ neng bâbâna rata-rata nasional ka pèriode ahèr 2011 sè sampè’ 6,56%. Fèbruari 2012, jumlah angkatân lakoh Sumatra Bârâ’ sampè’ 2.204.218 orèng, atambhâ 90.712 orèng èbândhingaghi kalabân jumlah angkatân lakoh Fèbruari 2011.

Sabâghiyen rajhâ panḍuḍuk sè alakoh kaserrep neng sèktor pertanian. Lapangan palakoan neng sèktor panèka mampu nyerrep 42,4% ḍâri tanaga lakoh sè bâḍâ. Namong, persèntase panyerrepân panèka tambhâ toron èbândhingaghi taon sabellumma 44%. Samantara gânika, persèntase panḍuḍuk palakoh sè kaserrep neng sèktor parḍâghângan abâli maningkat polè, ḍâri sabellumma 18,5% ka Fèbruari 2011 ḍhâddhi 19,8% ka Fèbruari 2012. Ḍemikian jhugân panyerrepân neng sèktor jâsa ngalamin kanaèan, ḍâri 16,7% ḍhâddhi 17,4%.

Partanèan

Triwulan IV-2012, sèktor partanèan ngalamin partombuân rèlatif tèngghi, èḍorong bi’ mangghâliatna subsèktor tanâman serapah kakanan. Neng triwulan panèka partombuân sèktor partanèan sampè’ 4,14%, lebbhi tèngghi èbândhingaghi triwulan sabellumma sabânnya’ 2,05%. Kinerja sèktor parkebbhunan sè cokop bhâghus ka taon 2012, ampon anopang partombuân inḍustri partanèan sabânnya’ 4,07%.

Inḍustri pangola’an

Inḍustri Sumatra Bârâ’ èḍominasi bi’ inḍustri skala kèni’ otabâ roma tangghâ. Jumlah unit inḍustri sabânnya’ 47.819 unit, terḍiri ḍâri 47.585 unit inḍustri kèni’ bân 234 unit inḍustri rajhâ manengnga, kalabân parbândhingan 203: 1. Taon 2001 invèstasi inḍustri rajhâ manengnga sampè’ Rp 3.052 milyar, otabâ 95,60% ḍâri total invèstasi. Nilaè proḍuksi inḍustri rajhâ manengnga taon 2001 sampè’ Rp 1.623 milyar, panèka 60 % ḍâri total nilaè proḍuksi, bân nilaè proḍuksi inḍustri kèni’ coma sampè’ Rp 1.090 milyar, otabâ 40% ḍâri total nilaè proḍuksi.

Ka’angghuy inḍustri pangola’an semmin, taon 2012 Sumatra Bârâ’ ampon aproḍuksi sabânnya’ 6.522.006 ton, lebbhi tèngghi èbândhingaghi taon sabellumma sè coma 6.151.636 ton. Samantara volume panjhuâlna taon 2012 sabânnya’ 6.845.070 ton, aningkat 10,20 % èbândhingaghi taon sabellumma sè coma sabânnya’ 6.211.603 ton.

Jhâsa

Kalabân abeli gerrakna parèkonomian Sumatra Bârâ’ salastarèna lèndhu tor atambhâ pulina parèkonomian global otamana zona Sumatra bhâgiyen tengnga jughân iyâ arèya faktor pânḍorong agerra’a polè sèktor jhâsa (7,38%). Sèktor jhâsa sè cokop pântèng neng provinsi panèka kaobângan, hotèl, rèstoran, bân agèn parjhâlânan. Partombuen hotel neng Sumatra Bârâ’ ḍâlem tello taon sè tapongkor cokop pessat. Hal panèka saèrèng kalabân aningkathâ jumlah wisatawan sè ḍâteng ka provinsi panèka. Salama taon 2012 bâḍâ 36.623 wisatawan mancanaghârâ sè bârkunjung ka Sumatra Bârâ’, otabâ nèngkat dhâddhi 8,27% èbânḍingaghi taon tapongkor sè sabânnya’ 33.827 wisatawan.

Pertambangan

Sumatra Bârâ’ andhi’ potènsi bahan tambang golongan A, B bân C. Bahan tambang golongan A, panèka bâto bhâra sè bâḍâ neng Sawahlunto. Manabi bahan tambang golongan B sè terḍiri ḍâri aèng raksa, blirâng, pasèr base, tambhâgâ, tèma celleng bân pèrak panèka nyebbar neng wilayah kabupatèn Sijunjung, Dharmasraya, Solok, Solok Lao’, Lèma’  Puluh Kotta, Pasaman, bân Tana Ḍâtar. Bahan tambang golongan C nyebbar neng sakabbhina kabupatèn bân kotta, sabhâgiyen rajhâ terḍiri ḍâri pasèr, bâto bân blikèr.

Kaobângan bân Perbankan

Parkembhângan brempan inḍikator perbankan ka triwulan IV-2012, anunjuaghi kabhâgusân saèrèng kalabân pamolèhan konḍisi èkonomi salastarèna lèndhu. Taon 2012, total asèt bank omom neng provinsi panèka sampè’ Rp 40,1 triliyun kalabân nilai panyaloran krèdit bi’ bank omom sabânnya’ Rp 33,8 triliyun. Dhinèng total asèt BPR neng provinsi panèka sampè’ Rp 1,53 triliyun kalabân nilai panyaloran krèdit bi’ bank kasebbhut sabânnya’ Rp 1,03 triliyun.

Transportasi

Transportasi ḍâri bân ka Sumatra Bârâ’ bhâkto nèka èhubungaghi bi’ Bandar Udara Internasional Minangkabau bân Pelabuhan Teluk Bayur. Bandar Udara Minangkabau molaè aktif beroperasi polè nèng ahèr taon 2005 aghântè’è Bandar Udara Tabing. Bandar udara panèka ahubung bi’ brempan kotta otama neng Inḍonèsia, kadhi Jakarta, Mèdan, Batam, Bandung, tor Kuala Lumpur di Malaysia. Ka’angghuy aningkattaghi aksèsibilitas Bandar Udara Minangkabau, pamarènta ampon anyiappaghi krèta bandara Minangkabau èksprès ḍâri bân nojjhu pusat kotta Padang.

Salaèn Teluk Bayur, transportasi tasè’ ka’angghuy jara’ semma’ apusat neng Palabuân Moara. Palabu transportasi panèka antara laèn jhugân aladhini transportasi nojjhu Kapoloan Mentawai kalabân ghuna’aghi kapal fèri otabâ speed boat. Palabuân Moara jhugân dhâddhi kennengan asanḍâr kapal-kapal pesiar (yacht) bân kapal-kapal nelayan.

Ka’angghuy transportasi antar kotta, bhâkto panèka èladhini bi’ bus-bus AKDP bân AKAP tor travel. Neng Padang, angkotan omom apusat neng Terminal Bingkuang Aèng Bellâ. Neng Bukittinggi apusat neng Terminal Aua Kuniang, Payakumbuh apusat neng Terminal Koto Nan Ampek, bân Solok apusat neng Terminal Bareh Solok.

Transportasi ḍârât laènna, krèta api pagghun èghuna’aghi ka’angghuy jalur ḍâri Padang ka Sawahlunto, sè alèbhâti Padang Panjang bân Solok. Nang jalur panèka, krèta api coma  èghuna’aghi mènangka sarana pangangkoan bâtobârâ. Dhinèng ḍâri Padang nojjhu Pariaman, bhâkto panèka pagghun èghuna’aghi ka’angghuy anggotan panompang.

Pariwisata

Sumatra Bârâ’ iyâ arèya sala sèttong tojjhuân otama pariwisata neng Inḍonèsia. Fasilitas wisatana sè cokop bhâgus, tor segghut èbâḍâ’aghi brempan fèstival bân èven internasional, dhâddhi penḍorong ḍâtenga wisatawan ka provinsi panèka. Panbrempan kagiathân internasional sè èselenggara’aghi ka’angghuy anunjang pariwisata Sumatra Bârâ’ panèka lomba balap spèda  Tour de Singkarak, èven paralayang Event Fly for Fun in Lake Maninjau, tor kajuaraan slancar Mentawai International Pro Surf Competition.

Sumatra Bârâ’ andhi’ para’ sakabbhina jennis objèk wisata alam kadhi tasè’, pantai, songai, ghunung, bân ngarai. Salaèn kenèka pariwisata Sumatra Bârâ’ jhugân bânnya'’ ajuel budhâjâna sè khas, kadhi Fèstival Tabuik, Fèstival Rendang, parmaènan kim, bân sèni atenun. Èsamping wisata alam bân budhâjâ, Sumatra Bârâ’ jhugân kotara kalabân wisata kulinerra.

Sumatra Bârâ’ andhi’ akomodasi wisata, kadhi hotèl bân agèn parjhâlânan sè cokop bhâgus. Ahèr taon 2012, provinsi panèka ampon andhi’ 221 hotèl kalabân jumlah kamar sampè’ 5.835 unit. Namong hotèl- hotèl bintang lèma’ bân empa’, coma bâḍâ neng Padang bân Bukittinggi. Dhinèng ka’angghuy agèn parjhâlânan neng bâbâna kaanggotaan ASITA, Sumatra Bârâ’ ampon andhi’ lebbhi ḍâri 100 agèn. Ka’angghuy alengkapi fasilitas penunjang pariwisata, pamarènta jhugân nyedia’aghi krèta api wisata sè beroperasi neng bhâkto tartanto.

Ka’angghuy brempan informasi tor literatur sajhârâh bân kabhudhâjâ’ân Minangkabau, wisatawan kèngèng ngaollè neng Pusat Dokumèntasi bân Informasi kabhudhâjâ’ân Minangkabau (PDIKM) sè bâḍâ neng parkampongan Minangkabau, Padang Lanjhâng. Neng PDIKM bâḍâ panbrempan dokumèntasi aropa foto mikrograf, sorat kabâr, angghuyân tradisional, kasèt rekaman lagu daèrah, dokumèntasi sorat-sorat pernata, bân alur sajhârâh masyarakat Minangkabau sajjek abad ke-18 sampè’ taon 1980-an.

Sèni bân Bhudhâjâ

Music

Nuansa Minangkabau sè bâḍâ neng ḍâlem sabben musik Sumatra Bârâ’ sè ècampor sareng jennis musik napapâih samangkèn pagghun bhâkal katèla neng sabben karjhâ laghu sè kasebbar neng masyarat. Hal panèka karna musik Minang bisa èracik kalabân aliran musik jennis napapâih saèngghâ nyaman èkèḍingaghi bân bisa ètarèma bi’ masyarakat. Unsur musik aberri’ nuansa tarḍiri ḍâri instrumèn alat musik tradisional saluang, bansi, talèmpong, rabab, pupuik, serunai, bân gandang tabuik.

Bâḍâ polè saluang jo dendang, iyâ arèya panyampaian dendang (crèta berlagu) sè èiringi saluang sè èkennal jughân kalabân nyama sijobang. Musik Minangkabau aropa instrumèntalia bân lagu-lagu ḍâri daèrah panèka omomma asifat mèlankolis. Hal panèka akaitân errat kalabân struktur masyarakattâ sè andhi’ rassa satarètanan, hubungan bhâlâ bân kacintaan ḍâ’ kampung halaman sè tèngghi ètunjang kalabân kabiasaan klowar arantau.

Inḍustri musik neng Sumatra Bârâ’ terros akembang kalabân moncolla seniman-seniman Minang sè bisa abaur musik modèrn ka ḍâlem musik tradisional Minangkabau. Parkâmbangan musik Minang modèrn neng Sumatra Bârâ’ ampon èmulaè sajhâk taon 1950-an, ètandai kalabân lahèrra Orkès Gumarang. Elly Kasim, Tiar Ramon bân Nurseha iyâ arèya penyanyi Sumatra Bârâ’ sè terkennal ka èra 1970-an sampè’ samangkèn. kapanèka para penyanyi, pencipta lagu, bân penata musik neng Sumatra Bârâ’, bernaung neng bâbâna organisasi PAPPRI (Pasèttongan Artis Penyanyi Pencipta lagu Penata musik Rekaman Inḍonèsia) bân PARMI (Pasèttongan Artis Minang Inḍonèsia).

Prusahaan-prusahaan rekaman neng Sumatra Bârâ’ sè noro’ aḍukung inḍustri musik Minang èantarana: Tanama Record, Planet Record, Pitunang Record, Sinar Padang Record, Caroline Record sè bâḍâ neng Padang bân Minang Record, Gita Virma Record sè bâḍâ neng Bukittinggi.

Tari tradisional

Sacara gâris rajhâ sèni tari ḍâri Sumatra Bârâ’ iyâ arèya ḍâri aḍât budhâjâ ètnis Minangkabau bân ètnis Mentawai. Kekhasan sèni tari Minangkabau omomma èpangaruè bi’ aghâma Islam, kaunikân aḍât matrilineal bân kabiasaan mrantau masyarakattâ jughân aberri’ pangaro rajhâ ḍâlem jiwa sabuah tari tradisi sè asifat klasik, èantarana Tari Pasambahan, Tari Pèrèng, Tari Pajhung, bân Tari Indang. Samantara ghânèka bâḍâ polè sèttong partunjughân khas ètnis Minangkabau laènna aropa parpaduân unik antara sèni bela diri sè èsebbhut silèk kalabân tarian, nyanyian bân sèni perran (acting) sè kennal kalabân nyama Randai.

Dhinèng  kaangghuy tariân khas ètnis Mentawai èsebbhut Turuk Laggai. Tarian Turuk Langai panèka omomma acarèta tèngka lakona hèwân, saèngghâ juḍullâ pun èsesuayyaghi kalabân nyama-nyama hèwân kasebbhut, misalla tari mano’, tari monyèt, tari ajhâm, tari olar bân samacemma.

Roma Aḍât

Roma aḍât Sumatra Bârâ’ khosossâ ḍâri ètnis Minangkabau èsebbhut Roma Gadang. Roma Gadang biasana èbangun neng attas sabiḍâng tana andhi’na bhâlâ induk ḍâlem suku/kaum kasebbhut sacara toron mènoron. Ta’ jâu ḍâri komplèk roma gadang kasebbhut biasana jughân èbangun sabuah surau kaum sè andhi’ fungsi mènangka kennengan ibadah bân kennengan tinggal lakè’ ḍibâsa kaum kasebbhut namong kita’ amantan.

Roma Gadang panèka èghâbây abentuk empa’ persegi lanjhâng bân èbâgi atas duwâ' bhâgiyen aḍâ’ bân buḍi, omomma bahan kajhu, bân spintas pangabesna kadhi abentuk roma panggung kalabân atap sè khas, menonjol kadhi tanḍuk kerbuy, masyarakat satempat nyebbhut Gonjong bân sabbena atap panèka abahan ijuk sabellum aghântè kalabân atap sèng. Roma Bagonjong panèka mètorot masyarakat satempat èilhami dari tambo, yang mengisahkan kedatangan nenek moyang mereka dengan kapal ḍâri tasè’. Ciri khas laènna roma aḍât panèka iyâ arèya ta’ ngangghuy pako bâsè tapè ngangghuy pasak ḍâri kajhu, namong cokop koat mènangka pangikât.

Samantara ètnis Mentawai jughân andhi’ roma aḍât sè abentu’ roma panggung rajhâ kalabân tèngghi lantai ḍâri tana sampè’ sèttong mèter sè  èsebbhut kalabân uma. Uma panèka èhuni sacara abhâreng bi’ lèma’ sampè’ sapolo bhâlâ. Sacara omom konstruksi uma panèka èbangun ta’ nagngghuy pako, tapè èpasak kalabân kajhu tor sistem sambhungan silang bertakik.

Sanjâta tradisional

Sanjâta tradisional Sumatra Bârâ’ iyâ arèya Kerrès bân Kurambiak otabâ Kerambit abhântu kadhi koko harimau. Kerrès biasana èangghuy bi’ kaom kè’lakè’ bân èsabâ’ neng bun aḍâ’, bân omomma èangghuy bi’ para pangolo otamana ḍâlem sabben acara resmi bâḍâ jughân  ḍâlem acara malewa gala otabâ pangokoan gellar, salaèn panèka jughân biasa èangghuy bi’ para mempelai lakè’ ḍâlem acara majlis pakabinan sè masyarakat satempat nyebbhut baralek. Dhinèng kerambit iyâ arèya sanjâta tajâm kèni’ sè bântukna alengkung kadhi koko harimau, karana memang terinspirasi ḍâri koko hèwân buas kasebbhut. Sanjâta mamatè’è panèka èangghuy bi’ para pendekar silat Minang ḍâlem partarungan bâtes pande’ sè biasana iyâ arèya sanjâta rahasia, otamana sè ngangghuy jurus silat harimau. Brempan  jennis sanjâta laènna jughân toman èghunaaghi kadhi tombâk, pedḍâng lanjhâng, panah, sumpit bân samacemma.

Massaan khas

Ḍâlem ḍunnya kulinèr, Sumatra Bârâ’ èkennal kalabân massaan Padang bân rèstoran Padang kalabân citarasa sè peddâs. Massaan Padang bisa ètemmoè neng saḍâjhâ panjuru Nusantara, sampè’ ka loar negeri. Brempan contoh kakanan ḍâri Sumatra Bârâ’ sè cokop populèr iyâ arèya Rendang, Satè Padang, Dèndèng Balado, Itiak Lado Mudo, Soto Padang, bân bubur kampiun.

sabben kawasan neng Sumatra Bârâ’, andhi’ kakanan mènangka ciri khas daèrah, sè biasana èḍâddhiyaghi mènangka buah tanang (lèollè) kadhi: Padang terkenal kalabân bengkuang, Padang lanjhâng terkenal kalabân pargâdèl jaguang, Bukittinggi kalabân karupuak sanjai, Payakumbuh kalabân galamai bân batiah. salaèn panèka Sumatra Bârâ’ jughân andhi’ atosân ressèp, kadhi kipang kacang, barèh randang, randang tellor, dakak-dakak angko 8, rakik maco, pinyaram, Karupuak Balado, bân tarmaso’ jughân ngasèllaghi Kopi Luak.

Olahraga

Provinsi Sumatra Bârâ’ andhi’ brempan èven olahraga sè berskala lokal, nasional, tor internasional, èantarana iyâ arèya lomba pacu jhârân. Perlombaan pacu jhârân  ampon ḍâddhi tradisi bân budhâjâ masyarakat Minangkabau. Rangkaian perlombaan pacu jhârân biasana èsalenggaraaghi neng brempan kotta neng Sumatra Bârâ’ sacara gilirân.

Èven internasional laènna iyâ arèya Tour de Singkarak sè ka taon 2013 ampon maso’ taon kalèma’. Kajuaraan panèka sacara resmi ampon ḍâddhi agènda parhèlatan taonan Union Cycliste Internationale (UCI). Brempan kawasân wisata ḍâddhi bhâgiyen ḍâri jalur lintasan lomba tarmaso’ Lembah Harau, Danau Maninjau, Kelok 44, Istana Basa Pagaruyung, bân danau neng attas-neng bâbâ.  Neng sisi laèn, cabang olahraga perahu naga (dragon boat) jughân rutin èlaksanaaghi neng  Sumatra Bârâ’, kadhi kajuaraan Parao Nagâ Internasional neng Padang sè maḍâteng paserta ḍâri mancanegara, serta kajuaraan Dayung Tradisional neng Pantai Carocok, Painan bân Dharmasraya.