Planèt
Planèt, siarah, kaukab, pehu (Bhâsa Batak kèna) otabâ greha (Bhâsa Jhâbâ kèna) èngghi panèka bhârâng astronomi sè ngorbit sèttong bintang otabâ èvolusi bintang sè rajâ ka'angghuy aghâdhuwi gravitasi dhibi', ta' patè rajâ ka'angghuy aghâbây fusi termonuklir, bân ampon abhersè'è kennangan sakètar orbitta sè èpossa'è planestesimal.
Oca' 'plaèt' ampon abit bâḍâ bân aghâdhuwi sambhungan sajara, sains, mitologi, bân aghâma. Sareng peradaban kèna, planèt èpandheng mènangka tong-sèttong sè kekkal otabâ bâkkèlla pangèran. Saterrossa bherkat kamajuan èlmo pangataowan, pandhengngan manossa ḍâ' planèt aobâ.
È taon 2006, Persatuan Astronomi Internasional (IAU) aresmiyaghi sèttong rèvolusi sè ajellasaghi ponapa planèt è tata surya. Penjellasan panèka èpojhi nangèng jhughân è kritik bân ghi' dhâddhi perdebbatan sajumbla ilmuwan karana ta' tamaso' bhâräg-bhârâng amassa planèt sè ètantowaghi bân kennengngan otabâ orbitta. maske bâllu' olanèt sè ètemmo sabelluma 1950 ghi' èangghep "planèt" sasowai penjellasan modèren, sajumla bhârâng langngè' akadhi Cèrès, Pallas, Juno, Vestra (Sadhâjâna bhârâng è sabbhu' astèroid mata'arè), bân Pluto (bhârâng trans-Nèptunus sè lu-ghâllu ètemmo) sè awwâlla èangghep planèt sareng padhurruh ilmuwan ampon ta' èmaslahataghi.
Ptolomeus ngangghep planèt alèng-lèngè Bhumè kalabân ghuli deferen bân episiklus. Maskè anggheppan panèka la abit èghâungaghi, bhuru è abad ka-17 pamikkèran panèka èbbuktèaghi kalabân pangawasan tèlèskop Galileo Galilei. Kalabân analisis data obsèrvasi sè paratèn, Johannes Kepler nemmo jhâ' orbit planèt tâ' abentu' lèngkerran, tapè èlips. Saterrossa perkembângan alat obsèrvasi, astronom neliti jhâ' planèt arotasi èsombhu mèrèng bân sabâgiyân è antarana aghâdhuwi beting ès bân mosèm akadhiyâ è Bhumè. Sajjhek awwâl jhâman angkasa, pangawasan jarak dekat sareng wahana antarikda abhuktèyaghi jhâ' Bhukèn planèt-planèt laèn aghâdhuwi tandhâ-tandhâ vulkanisme, angèn santa', tèktonikz bân hidrologi.
Sajjhek 1992, atosan planèt sè alèng-lèngè bintang-bintang laèn ("planèt ekstrasurrya" otabâ "èksoplanèt") è Bima Saktè ampon ètemmo. Ghân 1 Sèptèmber 2021, 4.834 èksoplanèt sè èkaonèngè (è 3.572 sistem planèt bân 795 sistem multiplanèt) bâḍâ è Extrasolar Planets Encyclopedia. Okoranna cem-macem, molaè ḍâri planèt dhârâ' mèbis Bhumè kantos gas rajâ sè lebbi rajâ ètèmbhâng Jupiter. [1] È tangghâl 20 Ḍèsèmber 2011, tim Tèlèskop Lowar Angkasa Kepler nemmo ḍuwâ' eksoplanèt saokoran Bhumè, Kepler-20e bân Kepler-20f, sè ngorbit bintang mèbis Mata'arè, Kepler-20. Panelitian tain 2012 sè nganalisis data mikrolènsa gravitasi ra-ngèra'aghi sadhâjâna bintang è Bima Saktè rata-rata èkalèng-lèngè kalabân palèng sakonè'na 1,6 planèt. Sajumbla astronom è Harvard-Smithsonian Center of Astrophysics ( CFA) alaporaghi è bulân Jânuwari 2013 jhâ' palèng sakonè'na 17 miliar èksoplanèt saokoran Bhumè (teppa'na 0,8–1,25 massa Bhunè) kalabân pèrioḍe orbit 85 arè otabâ korang bâḍâ è galaksi Bima Saktè. [2]
Abentu'en Planèt
[beccè' | beccè' sombher]
Ghi' tak èkaonèngè kalabân pastè kadhiponapa abentu'en planèt. Tèori sè palèng bânnya' èkaonèngè panèka planèt abentu' bâkto sèttong nèbula aobâ dhâddhi cakram gas bân beddhi tèpès. Sèttong protobintang abentu' è intina bân èkalèng-lèngè cakram protoplanèt sè apoter. Lèbât akresi (prosès tabra'an tèmpèl), partikel-partikel beddhi è cakram ngompolaghi massa kalabân laonan ka'angghuy abentu' bhârâng sè jhâu lebbi rajâ. Konsèntrasi massa è sèttong kennengngan èsebbhut mènangka bentu' planètèsimal bân konsèntrasi kasebbhut malekkas prosès akrèsi kalabân narèk matèrial tambâ'ân aghuna'aghi daya tarèk gravitasina. Konsèntrasi kasebbhut sajen ghâli sampè' akhèrra ghujur ka ḍâlem bân abentu' protoplanèt.[3] Sa'amponna aghâdhuwi ḍiamèter lebbi rajâ ètèmbhâng Bhumè, planèt kasebbhut abentu' atmosfèr tambâ'ân, saèngghâ nai' daya tarè' palanètèsimal kalabân gaya ambet atmostèr.[4]
È bâkto Protobintang tombu dhâddhi rajâ kantos bisa "nyala'aghi abâ'na dhibi'" dhâddhi bintang, karèba cakram èpaèlang ḍâri ḍâlem ka lowar kalabân fotoveporasi, angèn mata'arè, gaya hambat Poynting-Rovertson, bân pangaro laèn.[5] Ghi' bânnya' protoplanèt sè alèng-lèngè bintang otabâ sèttong ḍâ' sè laèn, nangèng saterrossa bâkto sabâgiyân bènnya' è antarana bhâkal tabra'an abentu' sèttong planèt sè lebbi rajâ otabâ pocal matèrial ka'angghuy èserrep protoplanèt otabâ planèt sè lebbi rajâ. Objèk-objèk sè cokop rajâ kasebbhut bhâkal nangkep sabâgiyân mayèri è lingkungan orbitta bân dhâddhi planèt. Protoplanèt sè suksès ajhâui tabra'an bhâkal dhâddhi satelit alami planèt lèbât prosès tangkeppan gravitasi otabâ tep-tep bâḍâ è sabbhu' objèk laèn bân dhâddhi planèt katai otabâ bhârâng kènè'.
Sombher
[beccè' | beccè' sombher]- ↑ Schneider, Jean. 16 Jânuwari 2016 Interactive Extra-solar Planets Catalog. [The Extrasolar Planets Encyclopaedia. Èaksès 27 Marer 2025
- ↑ 17 Billion Earth-Size Alien Planets Inhabit Milky Way. 7 Jânuwari 2013. Space.com. Èaksès 27 Maret 2025
- ↑ Wetherill, G. W. (1980). "Formation of the Terrestrial Planets". Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 18 (1): 77–113. Bibcode:1980ARA&A..18...77W. doi:10.1146/annurev.aa.18.090180.000453.
- ↑ Inaba, S.; Ikoma, M. (2003). "Enhanced Collisional Growth of a Protoplanet that has an Atmosphere". Astronomy and Astrophysics. 410 (2): 711–723. Bibcode:2003A&A...410..711I. doi:10.1051/0004-6361:20031248.
{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) - ↑ Matsuyama, I.; Johnstone, D.; Murray, N. (2005). "Halting Planet Migration by Photoevaporation from the Central Source". The Astrophysical Journal. 585 (2): L143 – L146. arXiv:astro-ph/0302042. Bibcode:2003astro.ph..2042M. doi:10.1086/374406.
{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)