Monotèisme
Monotèisme iyâ arèya kaparcajâân otabâ kayâkènan jhâ' saongghuna coma bâḍâ sèttong sè nyèptaaghi sè maha tèngghi sè biyasa è sebbhut Pangèran.[1] Bhiḍhâna bisa è kaghâbây antara monotèisme èsklusif, Pangèran iyâ arèya bâḍâ na berarti tongghâl, bân monotèisme inklusif bân jâma'. Pan-bârâmpan ḍèwa otabâ bentu' kapangèranan sè è akowè, tapè è dhâlillaghi kanta Pangèran sè paḍâ.[2]
Monotèisme è bhiḍhâaghi ḍâri hènotèisme (sistem kaaghâmaan sè coma parcajâ nyembhâ Pangèran sèttong tanpa bisa nyangkal jhâ' orèng laèn bisa nyembhâ ḍèwa sè bhidhâ kalabân validitas sè paḍâ) bân monolatrisme (pangakowan ḍâ' bâḍâna ḍèwa tapè kalabân pamojhiyân sè coma fokus ka sèttong ḍèwa). Istilah monolatri pertama kalè è ghuna'aghi bi' Julius Wellhausen.[3]
Monotèisme nandhâaghi kalabân tradisi Bábisme, Bahá'i, Cheondoisme, Kakrèstenan, Deisme, Druzisme, Eckankar, Sikhisme, pan-bârâmpan sèkte Hinḍu (kanta Shaivisme and Vaishnavisme), Islam, Yudaisme, Samaritanisme, Mandaesisme, Rastafari, Seicho-no-le, Tenrikyo, Yazidisme, bân Atèisme. Unsur-unsur pamèkkèran monotèstik paḍâ è temmo ḍâlem aghâma-aghâma awwâl kanta Zoroastrianisme, aghâma Tionghoa kona bân Yahwisme.[4]
Macem Monotèisme
[beccè' | beccè' sombher]Ḍâlem masyarakat sè paradhâbhânna majhu, sistem kaparcajâân Pangèran lebbi ka monotèisme. Macem monotèisme arèya è bâgi dhâddhi monotèisme praktis, monotèisme spekulatif, monotèisme tèoritis, otabâ monotèisme mornè. Monotèisme praktis aropaaghi kaparcajâân ka sèttong Pangèran sè è pojhi, tapè ta' èngkar (parcajâ) ka kabâḍâ'anna ḍèwa-ḍèwa laèn. Monotèisme spekulatif aropaaghi kaparcajâân sè yâkèn bâḍâna sèttong ḍèwa sè awwâllâ bâḍâ ḍâri ḍèwa-ḍèwa laèn sè manyètthong sampè' coma akarè sèttong. Monotèisme tèoritis aropaaghi kaparcajâân sè paham Pangèran bâḍâ sèttong saccara tèori tapè praktèk kaangghuy maparcajâ Pangèran bâḍâ bânnya'. Mènangka monotèisme mornè iyâ arèya paham sè anyataaghi Pangèran bâḍâ sèttong ḍâri segghi jumla bân sèpat ḍâlem tèori, praktèk, pamèkkèran otabâ penghayatan. [5]
Bâḍâ bânnya' macemma bentu' kaparcajâân monotèis, tamaso':[6]
- Tèisme, istila sè atodhu ka kaparcajâân bâḍâ na Pangèran sè 'pribadi', artèna sèttong Pangèran kalabân pribadi sè hosos, bân bânnè coma sakadhâr kakowwatdhân Pangèran.
- Ḍèisme, iyâ arèya bentu' monotèisme sè ayâkènè Pangèran bâḍâ. Namong, orèng ḍèis nola' bahwa Pangèran sè atoro' andhil ka hal sè bâḍâ è dhunnya. Ḍèisme nola' wahyu hosos. Sèpat Pangèran rèya coma bisa è kennal lèbat nalar bân pangamatdhân ka alam. Karna, orèng ḍèis nola' hal-hal ajaib bân ngako aghâma otabâ kètab soccè anḍi' pangennalan tentang Pangèran.
- Tèisme monistik, iyâ arèya bentu' monotèisme sè bâḍâ ḍâlem aghâma Hinḍu. Tèisme bhidhâ kalabân aghâma-aghâma Semit karna bâḍâ panètèisme, monisme, bân tentang kapangèranan sè palèng tèngghi, Maha kobâsa bân Universal. Tipe-tipe monotèisme laènna iyâ arèya monisme bersyarat, alèrân Ramanuja otabâ Vishitadvaita, sè ngako alam iyâ arèya bâgiyân ḍâri Pangèran otabâ Narayana, suatu bentu' panètèisme, tapè è ḍâlem sè maha tèngghi bâḍâ pluralitas bâtèn bân Dvaita, sè bhidhâ ḍâlem artè asèpat dualistik, karna Pangèran tapèsa bân ta' asèpat panèntèistik.
- Pantèisme apendapat bahwa alam iyâ arèya Pangèran. Pamèkkèran arèya nyangkal bâḍâna Pangèran sè sè Maha tèngghi sè trasenden bân sè bânnè aropaaghi bâgiyân ḍâri alam. Aghânthong ka pamahamânna, pandangan arèya bisa è bhandhingaghi kalabân Atèisme, ḍèisme otabâ tèisme.
- Panètèisme iyâ arèya bentu' tèisme sè ayâkènè alam arèya bâgiyân ḍâri Pangèran, tapè Pangèran ta' iḍèntik kalabân alam. Pandangan arèya è toro' bi' tèologi prosès bân Hinḍu. Mètorot Hinḍu, alam arèya bâgiyân ḍâri Pangèran, tapè Pangèran ta' paḍâ kalabân alam melainkan mentransendendikannya. Tapè bhidhâ kalabân tèologi prosès, Pangèran ḍâlem Hinḍuisme iyâ Maha kobâsa. Panètèisme è kapaham "Pangèran arèya bâḍâ è ḍâlem alam kanta bâtèn sè bâḍâ è bhâdhân". Kalabân penjelasân sè paḍâ, panètèisme paḍâ è sebbhut tèisme monistik è ḍâlem Hinḍuisme. Namong, karna tèologi prosès paḍâ bâḍâ è ḍâlem artè sè lowas ḍâri panètèisme bân ta' narèma hadirrâ sè Maha tèngghi bân sè Maha kobâsa, pandangan Hinḍu ollè è sebbhut tèisme monistik.
- ↑ "monotheism". Oxford Dictionaries. Èarsip ḍâri versi asal 9 Januwari, 2017. Èakses tangghâl 2025-03-25.
- ↑ William Wainwright (2018). "Monotheism". Stanford. Metaphysics Research Lab, Stanford University. Èakses 2025-03-25.
- ↑ Mackintosh, Robert (1916). "Monolatry and Henotheism". Religion and Ethics. VIII. hlm. 810. Èaksès tangghâl 2025-03-25.
- ↑ Hayes, Christine (2012). "Understanding Biblical Monotheism". Introduction to the Bible. The Open Yale Courses Series. New Haven and London: Yale University Press. hlm. 15–28. ISBN 9780300181791. JSTOR j.ctt32bxpm.6.. Èaksès tangghâl 205-03-25.
- ↑ Kasno (2018). Salsabila, Intan, ed. Filsafat Agama Surabaya: Alpha. hlm. 39. ISBN 978-602-6681-18-8. Èarsip ḍâri versi asal 2022-01-24. Èaksès 2025-03-25.
- ↑ Muhbib Abdul Wahab, "Monoteisme" uinjkt, 03 Maret 2023. Èksès tangghâl 2025-03-25.