Maklok oḍi'

Ḍâlem biologi, maklok oḍi' otabâ organisme (ḍâri bhâsa Yunani: ὀργανισμός, organismos) iyâ arèya nèyap èntitas inḍiviḍual sè mampo ajhâlânnaghi fungsina kaoḍiân.^[1] Sakabbhina organisme anḍi' sèl. Organisme è klasifikasiaghi adhâsar ka taksonomi bân è bentu' kalompo' kadhi kèbân, tombuwân bân fungsi sè multiselulèr; otabâ mikroorganisme uniseluler akanta protista, koman, bân arkèa.^[2] Sakabbhina jhennis organisme mampo ngalakonè rèproduksi, pertombuwân bân parkembangan, pamaliharaan abâ', bân pan-bârâmpan bentu' rèspon ka rangsangan (ghuli). Manossa, ennus, kolat bân tombuwân sè apembuluh aropaaghi conto organisme multiselulèr sè berdiferènsi kaangghuy abentu' jhâringan bân organ hosos salama parkembangânna. Kadhi maklok oḍi', bâḍâ tandhâ hosos sè abhidâaghi kalabân bhârâng sè ta' oḍi'.^[3]

Organisme bisa è kalompo'aghi dhâddhi prokariota otabâ èukariota. Prokariota bâḍâ ḍuwâ' domain sè apèsa, iyâ arèya koman bân arkèa. Èukariota è tandhâi bâḍâna inti sèl sè è lapèsè mèmbran bân anḍi' organèl, sè jhughâ è lapèsè mèmbran (conto organèl iyâ arèya mitokondria sè bâḍâ è kèbân bân tombuwân, sarta plastisida è tombuwân bân alga, omomma sakabbhina organèl è angghâp asalla ḍâri koman èndosimbiotik). ^[4]Fungi, kèbân bân tombuwân aropaaghi conto karajhâân sè bâḍâ è ḍâlem èukariota. Organisme iyâ arèya kèbân bân tombuwân, tarotama sè okorra sanget kèni' saèngghâ bâ'na bisa ngabâs tanpa aghunaaghi mikroskop.

Parkèraan jumla spèsiès è bhumè satèya bâḍâ ḍuwâ' juta otabâ sampè' sèttong triliun bân lebbi ḍâri 1,7 juta è antarana ella è ḍokumèntasèè. Lebbi ḍâri 99% ḍâri sakabbhina spèsiès sè lebbi ḍâri lèma' miliar sè toman oḍi' èparkèraaghi ella taḍâ' (punah). È taon 2016, sabânnya'na 355 gèn sè asalla ḍâri universal ḍi-buḍi (LUCA) ḍâri sakabbhina organisme bisa è iḍèntifikasi.^[5]

Ètimologi

Istilah "organisme" (ḍâri bhâsa Yunani ὀργανισμός, organismos, ḍâri ὄργανον, organon, iyâ arèya "instrumèn, alat, organ inḍera, otabâ sè nangkep")^[6] sè pertama kalè kalowar ḍâlem bhâsa Ènggris è taon 1703. Oca' arèya ahubungan kalabân Istila "organisasi". Bâḍâ tradisi lanjhâng ḍâlem ngartèyaghi organisme kaangghuy maklok sè ngator dhibi'na, è Kritik Penghakèman taon 1790 karjâ Immanuèl Kant.

Artè

Suatu organisme bisa è artèyaghi sakompolan molekul sè afongsè sacara kasalorowan (sè korang lebbi na stabil) sè anojjhuwaghi sèpat-sèpat kaoḍiân. Artè ḍâlem kamus bisa lebbi lowas polè, aghunaaghi frasa akadhi "struktur oḍi', kadhi tombuwân, kèbân, Fungi otabâ koman, sè mampo tombu bân abuḍu' ". Bânnya' artè sè ngacowaliaghi koman bân bentu'na kaoḍiân nonorganik ghâbâyânna manossa karna koman aghânthong ka messèn biokimia sèl inang kaangghuy mabuḍu'. Superorganisme iyâ arèya organisme sè terdiri ḍâri bânnya'na inḍiviḍu sè paḍâ alako kaangghuy unit fungsional otabâ sosial tongghâl.

Kalowar kontrovèrsi tentang cara palèng bhâghus kaangghuy ngartèè organisme bân tentang artè akanta sè è kaparlo otabâ ta' parlo. Pan-bârâmpan studi è tolès kaangghuy nanggaphi saran bahwa kategori "organisme" ta' memadai ḍâlem biologi.^[7]

Koman

Koman bèyasana ta' è angghâp organisme karna ta' mampo ngalakonè mabuḍu', partombuwân otabâ mètabolisme sacara mandiri. Maskè pan-bârâmpan organisme paḍâ ta' mampo oḍi' kadhibi' bân wâjib oḍi' dhâddhi parasit intrasèluler, koman mampo ngalakonè mètabolisme bân abuḍu' sacara independen. Maskè koman anḍi' pan-bârâmpan ènzim bân molekul sè aropaaghi tandhâ organisme oḍi', koman ta' anḍi' mètabolisme dhibi'; koman ta' bisa asintèsis bân ngator senyawa organik sè bisa nyoson koman. Sacara alamè, hal arèya ta' bisa è sebbhut mabuḍu' (rèproduksi) otonom: koman coma bisa è rèplikasi sacara pasif bi' sèl inang. Ḍâlem hal arèya, koman paḍâ bân bhârâng matè.

Maskè koman ta' bisa mempertahankan mètabolisme sacara independen saèngghâ ta' è artèyaghi sebagai organisme, koman anḍi' gèn dhibi' bân aèvolusi kalabân mèkanisme sè paḍâ bân mèkanisme èvolusi organisme. Kalabân hal kasebbhut, aegumèn koman kodhu è golongngaghi organisme oḍi' è dhâsarraghi ka kamampoânna koman kaangghuy ngalamè èvolusi bân ngalakonè rèplikasi lèbât perakitan abâ'na dhibi'. Namong, pan-bârâmpan ilmuwan apendapat bahwa koman ta' berevolusi otabâ abuḍu' dhibi'; koman è kembângngaghi bi' sèl inang, sè artèna bâḍâ koevolusi antara koman bân sèl inang. Lamon sèl inang taḍâ', èvolusi koman ta' kèra bâḍâ. Hal kasebbhut ta' berlaku ka sèl. Lamon koman taḍâ', èvolusi sèl bhidhâ, tapè sèl pagghun mampo ngalakonè èvolusi. Kaangghuy bisa abuḍu', koman ongghu-ongghu aghânthong ka komponèn sèl inang sè bereplikasi. Panemmowan koman sè anḍi' gèn kaangghuy nyandhi mètabolisme ènergi bân asintèsis protèin mamuncul pardâbbatdhân tentang 'apa koman kagolong ka organisme oḍi'. Bâḍâna gèn-gèn sè anyandhi ènergi bân mètabolisme protèin asalla ḍâri sèl. Komongkinan rajâ, gèn-gèn arèya è kaollè ḍâri allèyan gèn horizontal ḍâri inang koman.^[8]

Sombher

↑ Mosby's Dictionary of Medicine, Nursing and Health Professions (edisi ke-10). (Ḍâlem bhâsa Ènggris) St. Louis, Missouri: Elsevier. 2017. hlm. 1281. ISBN 9780323222051. Èaksès tangghâl 2025-03-27.
↑ Hine, RS. (2008). A dictionary of biology (edisi ke-6th). Oxford: Oxford University Press. hlm. 461. ISBN 978-0-19-920462-5. Aksès tangghâl 2025-03-27.
↑ Rosa, Nikita. "Apa Itu Makhluk Hidup? Ini Pengertian dan Ciri-cirinya". detikedu. Èaksès tangghâl 2025-03027.
↑ Cavalier-Smith T. (1987). "The origin of eukaryotic and archaebacterial cells". Annals of the New York Academy of Sciences. 503 (1): 17–54. Bibcode:1987NYASA.503...17C. doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb40596.x . PMID 3113314. Aksès tangghâl 2025-03-27.
↑ Wade, Nicholas. "Meet Luca, the Ancestor of All Living Things". New York Times. 25 Juli 2016. Èarsi ḍâri versi asal tangghâl 2016-07-28. Èaksès tangghâl 2025-03-27.
↑ "organism". Online Etymology Dictionary. Arsip asal tangghâl 2016-03-04. Èaksès tangghâl 2025-03-27.
↑ Dawkins, Richard (1982). The Extended Phenotype. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-286088-0. Aksès tangghâl 2025-03-27.
↑ Moreira, D.; López-García, P.N. (2009). "Ten reasons to exclude viruses from the tree of life". Nature Reviews Microbiology. 7 (4): 306–311. doi:10.1038/nrmicro2108. PMID 19270719.

[1] Mosby's Dictionary of Medicine, Nursing and Health Professions (edisi ke-10). (Ḍâlem bhâsa Ènggris) St. Louis, Missouri: Elsevier. 2017. hlm. 1281. ISBN 9780323222051. Èaksès tangghâl 2025-03-27.

[2] Hine, RS. (2008). A dictionary of biology (edisi ke-6th). Oxford: Oxford University Press. hlm. 461. ISBN 978-0-19-920462-5. Aksès tangghâl 2025-03-27.

[3] Rosa, Nikita. "Apa Itu Makhluk Hidup? Ini Pengertian dan Ciri-cirinya". detikedu. Èaksès tangghâl 2025-03027.

[4] Cavalier-Smith T. (1987). "The origin of eukaryotic and archaebacterial cells". Annals of the New York Academy of Sciences. 503 (1): 17–54. Bibcode:1987NYASA.503...17C. doi:10.1111/j.1749-6632.1987.tb40596.x . PMID 3113314. Aksès tangghâl 2025-03-27.

[5] Wade, Nicholas. "Meet Luca, the Ancestor of All Living Things". New York Times. 25 Juli 2016. Èarsi ḍâri versi asal tangghâl 2016-07-28. Èaksès tangghâl 2025-03-27.

[6] "organism". Online Etymology Dictionary. Arsip asal tangghâl 2016-03-04. Èaksès tangghâl 2025-03-27.

[7] Dawkins, Richard (1982). The Extended Phenotype. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-286088-0. Aksès tangghâl 2025-03-27.

[8] Moreira, D.; López-García, P.N. (2009). "Ten reasons to exclude viruses from the tree of life". Nature Reviews Microbiology. 7 (4): 306–311. doi:10.1038/nrmicro2108. PMID 19270719.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]