Louis XIV dari Prancis

Louis XIV (bhâsa Prancis: Louis-Dieudonné, 5 Sèptèmber 1638 – 1 Sèptèmber 1715) panèka rato Prancis bân Navarre sè dhâddhi è tangghâl 14 Mei 1643 è omor lema taon. Dhibi’en coma molaè andi' kakowasaan penno saamponna sèdhâna menteri otamana (Prancis: Premier Ministre) Jules Cardinal Mazarin è taon 1661. Louis XIV jhughân èjuluki Rato Mataarè (Prancis: Le Roi Soleil) otabâ Louis yang Agung (Prancis: Louis le Grand otabâ Le Grand Monarque). Dhibi’en marènta Prancis 72 taon, sè adhâddhiyâghi dhibi’en dhâddhi pangowasa sè palèng abit è dâlem sajhârâ Prancis.

Louis XIV nambai kakowadhân Prancis è Eropa lèbât tello' perrang rajâ: Perang Prancis-Bâlândhâ (bhâsa Ènggris: “franco-Dutch War”) Perang Aliansi Agung bân Perang Suksesi Spanyol (Ènggris: War of the Spanish Succession) antara taon 1701 - 1714. Louis XIV bisa alaksanaaghi absolutisme bân naghârâ terpusat. Oca’ "L'État c'est moi" ("Naghârâ arèya kaulâ”) serrèng èsebbhut asal dâri abâ’na, sanajân para sejarawan ngoca' jhâ' hal panèka ta' teppa’ bân kamongkènan rajâ ècèptaaghi sareng lawan-lawan politikka mènangka perwujudan dâri stereotipe absolutisme sè dhibi’en toro’è. Sèttong sastrawan Prancis, Louis de Rouvroy jhughân ngako jhâ' èdhingghâl Louis XIV ngoca' sabellunna sèdâ: "Je m'en vais, mais l'État demeurera toujours" ("Kaulâ bhâkal mangkat, namong naghara bhâkal pagghun bâdâ"). Dhibi’en èghântèaghi mènangka Rato Prancis, bi’ pèyo’na sè aomor 5 taon, Louis XV.

Awwâl kaodi’en bân pandidigân

Louis XIV lahir è tangghâl 5 Sèptèmber 1638, pottrana Rato Prancis, Louis XIII, bân ratuna, Ana dâri Austria. Pan-bârâmpan bulân sabellunna ulang tahunna sè kapeng lema', dhibi’en èangka’ dhâddhi rato è tangghâl 14 Mei 1643, èghântè'è ramana sè matè polana sake'. Ènga’ jhâ’ ghi' ta' cokop omorra, pamarènta'an jârèya èjhâlânnaghi sareng embu'na mènangka wâlli karajaan bân Kardinal Mazarin mènangka perdana menteri. Mazarin dhâddhi eppa’ baptis bân pengawas pandidigânna.

Louis XIV arèya na'-kana' sè aktif bân sèhat, dhibi’en senneng ka bânnya' olahraga, è antarana nompa' jhâran bân aburu. Dhibi’en jhughân ngala' pangajhâran tari, khusussa balet, sè aghâbây dhibi’en bisa ngontrol blessat bhâdhân bân èksprèsi mowana kalabân samporna. Louis jhughân andi' hubungan sè cokop semma' bân tarètanna.

Louis narèma pandidigan aghâma dhâsar dâri embu'na bân Mazarin, maskè rèng-orèng rowa bânnè ahli teologi. È taon 1644 Hardouin de Péréfixe, doktor lulusan Sorbonne kalabân reputasi sè brilian è Paris, ètudhing mènangka tutor otama ghâbây rato ngodâ. Louis ajhâr sajhârâ dâri panganjhuna, La Porte, sè bhâkal maca buku sajhârâ Prancis (Bhâsa Prancis: Histoire de France) karya Mézeray. Péréfixe jhughân aghâbây buku sajârâ kaangghuy èbâca Louis, sanajân sabâgiyân bânnya' èssèna la èlang, tapè bâgiyân ahèrra tentang Henri IV.

Péréfixe bân Mazarin abhânto addhek pandidigân Louis XIV. Louis atemmo Mazarin pan-bârâmpan kalè saarè kaangghuy ajhâr bân sajân abit pertemowanna sajân lanjhâng. Samentara jârèya, Péréfixe aghâbây risalah tentang pandidigan para pangeran sè èterbitaghi è taon 1647. Ajârânna ta' bânnya' bhidhâ dâri Mazarin bân èghunaaghi sareng Louis kaangghuy nolès pètodhu pandidighân ghâbây ahli waris tahta è dâlem memoarra. Risalah Péréfixe, pangajaran Mazarin, bân memoar Louis XIV abhânto persatuan sè abhânto landhu'na pendidigân pangeran.

Ra-kèra 13 taon, pamarènta’an èjâlânnaghi sareng wâllina bân Kardinal Mazarin. Louis narèma bânnya' nasèhat bân pèkkèran dâri duwâ' orèng rèya sè saterrossa abhânto pèkkèran bân kaparcajâ'ânna tentang kakowadhân bân otoritas rato.

Bâkto pamarènta’an penno

È taon 1651, Louis XIV èangghep ampon dhibâsa bân sangghup mèmpèn sacara penno . Namong,  dhibi’en pas bisa ngontrol pamarènta’an samarèna Kardinal Mazarin sèdhâ è bulân Maret 1661. Molaè jârèya, dhibi’en maèmonnaghi jhâ' dhibi’en bhâkal aghunaaghi kakowaasa'anna sacara samporna bân ta' bhâkal ngangka’ perdana menteri polè. Pamarènta’anna èjhâlânnaghi sareng menteri dâlem pan-bârâmpan dewan sè bhidhâ.

Louis molaè bâkto pamarenta'an