Kaoḍiân
Kaoḍiân iyâ arèya tandhâ sè abhidâaghi objèk fisik sè anḍi' prosès biologis (iyâ arèya organisme oḍi') kalabân objèk fisik sè ta' anḍi', baik karna fungsi kasebbhut ella ambu (polana matè) otabâ karna ta' toman anḍi' fungsi kasebbhut bân è artèyaghi kalabân bhârâng matè. Èlmo sè akaè' kalabân studi tentang kaoḍiân iyâ arèya biologi.[1]
Kaoḍiân hadir ḍâlem pan-bârâmpan bentu' organisme è bhumè, akadhi tombuwân, kèbân, Fungi, protista, arkèa bân koman. Organisme oḍi' ngalamè mètabolisme, mempertahanaghi homèostasis, anḍi' kamapowan kaangghuy tombu, nangghâbbhi ghuli (rangsangan), mabuḍu', bân lèbât pèlèyan alam beradaptasi kalabân lingkungânna ḍâlem katoronan saterrossâ. Organisme oḍi' sè lebbi omom ḍâri organisme arèya iyâ arèya sèl sè abasis karbon bân aèng, kalabân organisasi komplèks bân kabhâr gènètik sè bisa è toronnaghi.
Abiogènèsis iyâ arèya prosès alamè bâkto kaoḍiân kalowar ḍâri bhârâng sè ta' oḍi', akanta senyawa organik sè simpel. Hipotèsis ilmiah sè berlaku satèya ajellassaghi bahwa transisi ḍâri èntitas sè ta' oḍi' dhâddhi èntitas oḍi' bânnè hal sè tongghâl, tapè prosès bertahap sè sajân komplèks. Kaoḍiân è bhumè pertama kalè kalowar 4,28 miliar taon lambâ', samarèna samudera kabentu' 4,41 miliar taon lambâ', bân samarèna bhumè kabentu' 4,54 miliar taon lambâ'.[2] Bentu' kaoḍiân palèng awwâl è kataoè iyâ arèya mikrofosil koman.[3] Para paneliti omomma mekkèr bahwa kaoḍiân satèya asalla ḍâri dhunnya RNA, maskè kaoḍiân berbasis RNA, mungkin bânnè kaoḍiân pertama toman bâḍâ.[4] Percobaan Miller -Urey è taon 1952 bân panalètèânna paḍâ nodhuwaghi sabâgiyân rajâ asam amino (matèri panyoson protèin sè è ghuna'aghi bi' sakabbhina organisme oḍi') bisa è asintèsis ḍâri senyawa anorganik ḍâlem kabâḍâ'ân sè è maksod aghi kaangghuy nèro periode awwâllâ bhumè. Pan-bârâmpan molekul organik komplèks è temmo è Tata Surya bân è rowang antarbintang, bân molekul-molekul arèya sè dhâddhi matèri awwâl kaangghuy parkembangânna kaoḍiân è Bhumè.[5]
Sajjhek awwâl, organisme è bhumè ella ngalamè obâân lingkungan ḍâlem skala bâkto gèologi. Jhughâ ella beradaptasi kaangghuy oḍi' è sabâgiyân rajâ èkosistem bân kabâḍâân. Pan-bârâmpan mikroorganisme sè è sebbhut èkstremofil tombu è lingkungan èkstrem (secara fisik otabâ gèokimia) sè arosak sabâgiyân rajâ organisme laèn è bhumè. Sèl è angghâp unit struktural bân fungsional kaoḍiân ḍâri sitoplasma sè è totop ḍâlem mèmbran bân aghândhu' bânnya' biomolekul akanta protèin bân asam nuklèat. Sèl abuḍu' lèbât bellâna sèl, iyâ arèya prosès è bâkto sèl korbhi mapecca dhâddhi ḍuwâ' sèl ana' otabâ lebbi.
È masa lambâ', bâḍâ bânnya' usaha kaangghuy ngartèyaghi apa sè è maksod 'kaoḍiân lèbât konsèp kona akanta gaya odik, hylemorfosisme, generasi spontan bân vitalisme, sè satèya ella è banta bi' sè nemmo biologis. Aristoteles è angghâp orèng sè pertama sè ngartèyaghi organisme. Calorus Linnaeus ngennallaghi sistem nomenklatur binomial kaangghuy ngartèyaghi spèsiès. Kalompo' bân bhângsa kaoḍiân anyar è temmo, akanta sèl bân mikroorganisme, sè merevisi struktur hubungan è antara organisme oḍi'. Maskè satèya kaoḍiân coma è kataoè è bhumè, para ilmuwan berspekulasi bâḍâ kaoḍiân ekstraterestrial. Samentara ajèya, kaoḍiân ghâbâyân iyâ arèya simulasi komputer otabâ rekontruksi ghâbâyân manossa ḍâlem sakabbhina aspek kaoḍiân, sè serrèng è ghuna'aghi kaangghuy marèksa sistem sè akaè' kalabân kaoḍiân alami. Kamatèyan iyâ arèya ambuna sakabbhina fungsi biologis sè nopang organisme sacara cekka' saèngghâ aropaaghi ahèr ḍâri kaoḍiânna. Kepunahan iyâ arèya Istila sè aghâmbhârraghi ahèr ḍâri kaoḍiân otabâ takson, sè bèyasana arojhu' ka spèsiès. Fosil iyâ arèya rè-karèna organisme.
Ḍâlem filsafat bân aghâma, konsèpsi kaoḍiân bân sèpatdhâ acem-macem. Kaḍuwâna matabâr interpretasi tentang kaoḍiân sè akaè' kalabân bâḍâna bân kasadarânna, bân kaḍuwâna nyeddhing isu-isu sè akaè', tamaso' sèkap oḍi', tojjhuwân, konsèp Pangèran otabâ ḍèwa, bâtèn otabâ kaoḍiân samarèna matè.
Artè
[beccè' | beccè' sombher]Kaangghuy ngartèyaghi kaoḍiân ḍâlem Istila sè tegghâs pagghun aropaaghi tangtangan ka ilmuwan bân filsuf. Ngartèyaghi kaoḍiân iyâ arèya hal sè sanget malarat, polana oḍi' iyâ arèya prosès, bânnè substansi mornè. Sakabbhina artè cokop lowas kaangghuy ngaè' sakabbhina kaoḍiân sè è kennal, bân ta' kèra ngalèbâtdhi kaoḍiân sè sacara dhâsar bhidhâ ḍâri kaoḍiân è bhumè.[6]
Sombher
[beccè' | beccè' sombher]- ↑ "Life". Merriam-Webster. èaksès tangghâl 2025-03-27.
- ↑ Zimmer, Carl, "Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth's Oldest". (ḍâlem bhâsa ènggris) The New York Times.1 Maret 2017 ISSN 0362-4331. èaksès tangghâl 2025-03-27.
- ↑ "Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3.5 billion years ago". University of Wisconsin–Madison. (ḍâlem bhâsa ènggris) 18 Ḍèsèmber 2017. Èaksès tangghâl 2025-03-27.
- ↑ Copley, Shelley D.; Smith, Eric; Morowitz, Harold J., "The origin of the RNA world: Co-evolution of genes and metabolism". Bioorganic Chemistry. Ḍèsèmber 2007, 35 (6): 430–443. doi:10.1016/j.bioorg.2007.08.001. Aksès tangghâl 2025-03-27.
- ↑ King, Anthony. "Chemicals formed on meteorites may have started life on Earth". Chemistry World. 14 April 2015, Èaksès tangghâl 2025-03-27.
- ↑ Nealson KH, Conrad PG (December 1999). "Life: past, present and future" Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 354 (1392): 1923–39 (ḍâlem bhâsa ènggris). doi:10.1098/rstb.1999.0532. PMC 1692713 . PMID 10670014. Aksès tangghâl 2025-03-27.