Jhârân

Jhârân, jaran, aswa, otabâ turangga, (Equus caballus otabâ Equus ferus caballus) iyâ arèya mamalia sè akoko gânjil sè la èdomestikasi. Jhârân tamaso' dâlem kalowarghâ taksonomi Equidae bân aropa'aghi sala sèttong dâri duwe' subspesies Equus ferus sè ghi' bâdâ. Jhârân la arèvolusi dâri 45 sampe' 55 juta taon tarahèr ḍari makhlok kènnè' sè anḍi grighi' bânnya', sèmma' kalabân Eohippus, dhâddhi kèbân rajâ sè agrighi' sittong satèya. Manossa molaè ngobu jhârân ra-kèra taon 4000 SM, bân panjinaghân jhârân èpartajâ la malowas neng taon 3000 SM. Jhârân dâlem subspesies caballus èpajinak, maskè pan-bârâmpan populasi bu-obuwân oḍi' è alam liar mènangka jhârân liar. Populasi liar rèya bânnè jhârân liar sejati, iyâ arèya jhârân sè ghita' toman èpajinak bân sacara historis terkait kalabân macemma spesies megafauna. Bâdâ kosakata khusus bân lowas sè èghuna'aghi kaangghuy aghâmbâraghi konsep-konsep sè ahubungan kalabân jhârân, tamaso' cem-macemma hal molaè dâri anatomi sampè' tahabân Kaoḍi'en, okoran, bârna, tengara jhârân, trah jhârân, lagak jhârân, bân kalakowan.

Jhârân beradaptasi kaangguy alari, mamungkinaghi mereka berka' kalabân ceppet ḍari pamangsa, bân anḍi' kaseimbangan sè cè' bhâghusse bân tanggâbân alabân-otabâ-berka' sè kowat. Tarkaèt kalabân kabutowan kaangguy buruh ḍari pamangsa è alam liar iyâ arèya sèpat sè ta' biasa: jhârân bisa tèdung sambi manjheng bân tatèdung, kalabân jhârân sè lebbi ngoḍâ cenderung tèdung lebbi bânnya' ḍâri jhârân dhibâsa. Jhârân binè' ngibâ na'-ana'en salama korang lebbi 11 bulân bân jhârân ngoḍâ, sè bisa manjheng bân ḍuli berka' samarèna lahèr. Ana'en jhârân èsebbhut jughân belo. Kabânnya'an jhârân obuen molaè alatih neng bâbâna pelana otabâ neng talè kekang antara omor ḍuwe' bân empa' taon. Mereka dâpa' ka parkembangan dhibâsa penuh neng omor lèma taon, bân anḍi' omor rata-rata antara 25 bân 30 taon.

Trah jhârân sacara longgar èbâgi dhâddhi tèllo' katègori adâsar temperamen umum: "ḍârâ panas" sè semangat kalabân kacèpadhân bân daya tahan; "ḍâra cèllep", akadhi jhârân panarè' bân pan-bârâmpan jhârân poni, cocok kaangguy kalakowân sè lambat bân berrâ'; bân "ḍâra anga' ", sè èkembangaghi ḍari parsilangan antara ḍâra panas bân ḍâra cèllep, segghut afokus ka panciptaan ras kaangguy tojjhuwan nompa' jhârân tartanto, khusus neng Èropa. Bâḍâ lebbi ḍari 300 ras jhârân neng dhunnya satèya, sè èkembangaghi kaangguy cem-macem kaghuna'ân sè ḍâ-biḍâ.

Jhârân bân manossa ahubungan dâlem pan-bârâmpan parlomba'an olahraga bân kagiadhân rekreasi non-kompetitif bân dâlem aktivitas alako akadhi alako polisi, partaniân, hiburân, bân terapi. Jhârân sacara historis èghuna'aghi dâlem paperangan, sè ḍâri jarèya bâḍâ cem-macemma cara nompa' jhârân, aghuna'aghi cem-macemma gaya paraladhân bân cara pangandâliân. Bânnya' produk sè asalla ḍari jhârân, tamaso' ḍâghing ,susu, kolè', obu', tolang, bân obât-obâdhân sè è èkstraksi ḍari aèng kemmèna jhârân sè ngandung. Manossa nyadia'aghi kakanan, aènc, bân tempat alindung kaghâbây jhârân obuwân, bân parhatiân ḍari spesialis akadhi dokterrâ kèbân.

Ètimologi

Jhârân

Oca' "jhârân" dâlem bhâsa Inḍonèsia anḍi' asal usul ḍari bhâsa Malaju, sè aropa oca' ènjhâman ḍari  bhâsa Sanskerta, iyâ arèya "घोटक" (ghoṭaka). Èpartajâ mon jhârân awwâllâ è Kapulauan Nusantara èpadâteng berabad-abad lalu bi' kuasana Hindu ḍari bârâ' otabâ saudagar ḍari naghâra-naghâra Pègu bân Cèna. Kamungkinan laèn jhârân poni Shan sè asalla ḍari Myanmar èghibâ ka tana tèngghi Sumatra Utara è ḍimma tempatdhâ luas. Sejak jârèya, jhârân kasebbhut èpakabin kalabân jhârân Arab sè èghibâ maso' bi' saudagar-saudagar Arab sakètar taon 1375.

Samantaraèpon oca' "jaran" asalla ḍari bhâsa Jhâbâ sè aropa toronan ḍari bhâsa Jhâbâ Kuno (bisa èbânḍingaghi kalabân oca' Jhâbâ "ꦗꦫꦤ꧀"). Oca' rèya ngalamè proses pangimbuân ḍari oca' "ajâr", sè anḍi' artè mènangka "kèbân tarlatih" otâbâ "ajârân". Panjelasân rèya ècatet bi' Dempwolff sakètar taon 1934-1938ân.