Jenghis Khan
Jenghis Khan, rèmbi’ mènangka Temüjin (bhâsa Mongol: Темүзин; Temüzin; ca 1162 – Agustus 1227) iyâ arèya sorang sè ma dhâddhi bân katowa (khan) dâ’adâ’ kakaisaran Mongol. Arowa ngabi’ sabâgiyân odi’en ka angghuy masèttong suku-suku Mongol bân pas mèmpèn cem-macemma kampanye militèr sè samèla sabâgiyân rajâ wilayah Tiongkok bân Asia Tengah.
Temüjin sè rèmbi’ antara taon 1155 bân 1167 iyâ arèya pottra sariyang dâri pasangan Yesugei. Kapala suku Mongol dâri klan Borjigin bân binè otamana Hö'elün. È bâkto Temüjin omor bâllu’ taon, eppa’en sèdhâ bân sukuna adhinaaghi bhâlâ na Temüjin, kalabân bhâlâna sè para’kabbhi mèskèn, Temüjin matè’e kaka’ bâllunna kaangguy makowat katoju’ânna è dâlem bhâlâ. Orèngnga sè karismatik abhânto ngaollè sareng bân nalè’è persekutuan kalabân duwâ’katowa padang rebbhâ sè kowat, Jamukha bân Toghrul. Areng-bhâreng, kabbhi nyalamettaghi binèna Temüjin, Borte, sè èkèco’ bân Parampok. Tapè, abhâreng kalabân sajen tèngghina pamor Temüjin, hubunganna bân Jamukha aobâ dhâddhi konflik . È dâlem taon 1187, Temüjin ngaollè ka kalaan sè rajâ bân palèng matadâ’ a on-taon samarèna è bâbâba dinasti Jin. Taon 1196, arowa angghâl polè bân kalabân santa’ molaè olè kakowasaan. Toghrul, sè ngabâs Temüjin dhâddhi ancaman.abârri’serrangan sakala kaangghuy Temüjin è taon 1203. Temüjin nyorot. Tapè pas akompol polè bân makala Toghrul. Marèna makala suku Naiman bân mate’è Jamukha, Temüjin dhâddhi katowa kadhibi’ padang rumput Mongolia.
È 1206, Temüjin ngala’ jhuluk “Jenghis Khan” makkè artè saongghuna dâari jhuluk jarèya ta’ jellas. Arowa nerrappaghi reformasi kaangghuy aghâbây kaakoran sè lanjhâng, ngobâ tata kasukuan bhângsa Mongol dhâddhi sistem meritokrasi terpadu dâlem kasaccaan dâ’ bhângsa sè akuwasa. Samarèna maambu bhuwa’ kudèta dâri sorang dhukon sè kowat, Jenghis Khan molaè arembhâk aghi kokowasaanna. È 1209, dhibi’na ngatowaè serrangan sè rajâ ka naghârâ tatangghâ, Xia Bârâ’ saèngghâ kabbhi tondu’ dâ tontotan Mongol sataon sè kaadâ’. Dhibi’na pas mamangkat kampanye militer salama empa’ taon alabân dinasti Jin, sè marè è 1215 kalabân ghâgghârrâ èbhu kotta kabbhiè Zhongdu. È 1218, jenderalla, Jebe, ngala’na naghârâ bâghiyen Qara Khitai è Asia Tengnga. Taon samarèna, Jenghis Khan ngancem Kakaisaran Khwarezmia samarèna sarengnga è patè’e, Kampanye riya maronto naghârã Khwarezmia tor maancor wilaya Transoxiana bân Khorasan. Samantara Jebe bân jenderal sè laèn, Subutai, mèmpèn parjhâlânan sampè Georgia. Bân Rus’Kiev. Jenghis Khan matè è 1227 pas matè’e pemberontak è Xia Bârâ’. samarèna jeda duwè’ taon, anak omor nomer tello’ dam pewaris Ögedei taon 1229.
Jenghis Khan iyâ arèya tokoh sajhârâ sè kontroversial. Dhibi’en cè' satia bân pèlak dâ ka sarengnga, tapè ta’ bâlles ka moso-mosona. Dhibi’en nyarè nasèhat dâri bânnya’ sombher dâlam opajâna dhâddhi panaklok dhunnya, sèttong peran sè dhibi’en yakèn ella è takdirraghi ka dhibi’en dâri dèwa tengri. È bâbâ pèmpènanna, tentara Mongol matè’e juta’an orèng, tapè panaklok enna jhughân amongkènnaghi tèngkat dhâghângan bân poropan bhudhâjâ sè ghita’ toman kadhâddhiyen sabâllumma è wilaya sè sangat lowas. È Rusia bân dhunnya Barâ, dhibi’en è kenang kalabân sorang tiran sè sengngit, samantara bânnya’ cendikiawan Bara’ ghi’bhuru rèya mengevaluasi polè ghâmbhârân sabellumma tentang dhibi’en mènangka panglima perang sè tebbhlât. Saampon matèna, dhibi’en è sembhâ è Mongolia bân satèya è hormat kalabân bhâpa’ sè majhâghâ bhângsa.
Nyama bân Ghellâr
[beccè' | beccè' sombher]Nyama-nyama Mongolia ta’ andi’ sèttong cara baku kaangghuy ètoles dâlem carakan Romawi saèngghâ èjhâânna bisa cè avariasina ngasèllaghi oca’ sè bhidhâ dâri aslina.[1] Ghellâr kahormatan sè palèng segghut ètoles dhâddhi “Genghis” asal dâri Bhâsa Mongolia ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ, sè bisa ètoles dhâddhi Činggis. Nyama rèya è adaptasi ka dâlem bhâsa Tionghoa dhâddhi 成吉思 Chéngjísī bân ka dâlem Bhâsa Persia dhâddhi چنگیز Čəngīz. Polana Bhâsa Arab ta’ andi’ monyè sè para’ padâ’â kalabân [tʃ] dâlem bhâsa Mongolia bân Bhâsa Persia. Tokang tolès Arab nolès nyama jarèya kalabân J̌ingiz, samantara tokang tolès Suriah ngangghuy Šīngīz.[2]
Salaèn “Genghis”sè maso’ ka dâlem bhâsa Inggris è abad ka-18 polana kasalaan bâca sombher-sombher Persia, èjhâân bhâsa Inggris modern kaangguy nyamana è antarana “Chingis,” “Jinghis,” bân “Jengiz”.[3] Nyama lahèrra “Temüjin” (ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ; 鐵木真 Tiěmùzhēn), kadhâng kèya è èjhâ “Temuchin”dâlem Bhâsa Inggris.[3]
Parappa’en kompoy Jenghis Khan, Kubilai Khan, majhâghâ dinasti Yuan è taon 1271, dhibi’en ngormat embana kalabân nyama kuil Taizu ( 鐵木真, sè artèna “bhuju’ palèng tèngghi”) bân nyma anumerta Shengwu Huangdi (聖武皇帝, sè artèna “Kaisar Militer soccè) marèna jiya. Pèyo’ Kubilai, Külüg Khan, malanjhâng ghellâr rèya dhâddhi Fatian Qiyun Shengwu Huangdi (法天啟運聖武皇帝), sè artèna “Tokang Ngartè’è Hokom Langngè’, Pemrakarsa Kabhâjrâ’an, Kaisar Soccè Militer”.[4]