Ghunong

Ghunong iyâ arèya bukit sè cè' rajhâna bân tèngghi, biasana tèngghi, biasana tèngghina lebbi dâri 600 mèter. Ghunong biasana anḍi' bâgiyân sè curam sè bisa nyingkap bâtowân sè è bâgiyân ḍâsar. Ghunong bhiḍâ ḍari dataran tèngghi polana anḍi' daèrah puncak sè terbatas, ghunong lebbi rajâ ḍari bukit, biasana anḍi' katèngghiân ra-kèra 300 mèter (1.000 soko) è attas tana bân sakètarra. Pan-bârâmpan ghunong iyâ arèya puncak sè maddhâk kadhibi' tapè sabâgiyân aropa rangkayân.

Paghunongan tabentuk lèbât kakowadhân tèktonik, èrosi, otabâ aktivitas vulkanik, sè kadhâddhiyân dâri poloan taon. È bâkto pembentughân ghunong la ambu, ghunong-ghunong kasebbhut nan-laonan bhâkal sajhân landai lèbât aksi palapughân, lèbât kamarosodhân, bân bentuk-bentuk pemborosân massal laènna, bân bisa lèbât èrosi bi' songay bân glètser.

Katèngghiân è paghunongan ngasèllaghi iklim sè lebbi cèllep dâri parmoka'an tasè' neng ghâris lintang sè paḍâ. Iklim sè lebbi cèllep rèya anḍi' pangaro ka èkosistem paghunongan: katèngghiân ghunong sè ḍhâ-bhiḍhâ dhâddhi habitat tombuwâb bân kèbân sè bhiḍhâ kèya. Polana mèdan bân iklim yang kurang ramah, gunung cenderung lebih sedikit digunakan sè pertaniân bân lebbi bânnya' kaangghuy èkstraksi sumber daya, akadhi pertambangan bân panebangan, otabâ èpadhâddhi kennengngan rèkrèasi, akadhi ongghâ ghunong bân amaèn ski.

Ghunong palèng tèngghi è Bhumè iyâ arèya Ghunong Everest è Himalaya, Asia, sè ponca'en sampè' 8.850 m (29.035 ft) è attas permukaan tasè' rata-ratana. Ghunong sè palèng tèngghi è antarana sakabbina planèt neng Tata Surya iyâ arèya Olympus Mons e Mars kalabân katèngghiân 21.171 m (69.459 ft).

Sinonim ḍâri ghunong iyâ arèya ancala, giri, argo, dolok, meru, ardi, otabâ jabal.

Artè

Artè ḍâri Program Lingkungan PBB tentang "lingkungan paghunongan" tamaso' sala sèttong ḍari pan-bârâmpan kritèria èantarana:

•Katèngghiân minimal 2.500 m (8.202 sokoh);

• Katèngghiân minimal 1.500 m (4.921 sokoh), kalabân kamèrèngan lebbi ḍari 2 derâjât;

• Katèngghiân minimal 1.000 m (3.281 sokoh), kalabân kamèrèngan lebbi ḍari 5 derâjât;

• Katèngghiân minimal 300 m (984 sokoh), kalabân ra-kèra katèngghiân 300 m (984 sokoh) dâlem jarak 7 km (4,3 mil).

Kalabân aghuna'aghi artè rèya, paghunongan sè tamaso' iyâ arèya 33% Èurasia, 19% Amèrika Lao', 24% Amèrika Dâjâ, bân 14% Afrika. Sakabbina, 24% dârâtdhân è Bhumè aropa paghunongan.

Ghunong iyâ arèya bentuk permukaan tana sè kennengngenna jâu lebbi tèngghi ḍâri tana-tana è daèrah sakètarra. Ghunong umumma lebbi rajâ èbhândhingaghi kalabân bukit, tapè bukit è sèttong kennengngan bisa lebbi tèngghi dâri ghunong è kennengngan laènna. Ghunong anḍi' lèrèng sè curam bân tajem otabâ bisa jhughân èkalèlèngè bi puncak-puncak otabâ paghunongan. È pan-bârâmpan katèngghiân ghunong bisa anḍi' duwe' otabâ lebbi iklim, cem-macemma bu-tombuwen, bân Kaoḍi'en sè biḍhâ.

Saongghuna tadek artè umum kaangghuy ghunong. Katèngghiân, volume, relief, kecuraman, jarak bân kontinuitas bisa èpadhâddhi kriteria dâlem ngartè'aghi ghunong. Mènorot KBBI, artèna ghunong iyâ arèya "Bukit sè cè' rajâna bân tèngghi (biasana tèngghina lebbi ḍari 600 m)."

Gèologi

Bâḍâ tello' macem ghunong. Ghunong apoy, ghunong lipatdhân, bân ghunong patahan. Katello' macem rèya terbentuk ḍari lèmpèng tèktonik è bâkto bâgiyân ḍari kerak bhumè sè a gerrak, robbhu bân nyellem. Tenaga èndogèn, pangangkadhân isotasi bân intrusi magma ngangka' lapèsân bâtowan ka attas bân a bentuk dataran sè lebbi tèngghi ḍari dataran sakètarra. Katèngghiân ḍari pangangkadhân rèya a bentuk bukit, mon bukitdhâ lebbi tèngghi bân lebbi curam kantos pas tabentuk ghunong. Paghunongan otama cenderung tabentuk ḍâlem ghâris lanjhâng sè nandhâ'aghi bâtes bân aktivitas lèmpeng tèktonik.