Carolus Linnaeus

Carolus Linnaeus otabâ Carl von Linné (23 Mei 1707 – 10 Januari 1778) iyâ arèya seorang èlmowan Swedia sè nyabhâ’ dhâsar tatanyama biologi. Linnaeus èkenal dhâddhi “bapak taksonomi modern” bân jughân aropa’aghi sala sèttong bapak ekologi modern.

Linnaeus iyâ arèya ahli botani sè palèng èhormadhi è masana, bân jughân kasohor kalabhân kamampon bahasana. Salaèn dhâddhi ahli botani, Linnaeus jughân ahli dhâlem zoologi bân seorang dokter.

Biografi

Carolus Linnaeus lahèr è Paroki Stenbrohult (satèya tamasok wilaya administrasi Älmhult) è bâgien lao’ Swedia. Eppak’na anyama Nils Ingemarsson Linnaeus bân èbuna anyama Christina Brodersonia. Molaè gi’ kini’ Linnaeus èlatè dhâddhi seorang angguta Gereja sè setia, akanta eppa’na bân kaèna (dhâri èbu), tapè Linnaeus dhibhi’ korang semangat noro’ kagiatan kasebbhut.

Sa’amponna aomor pèttong taon, Nils agâji seorang tutor sè anyama Johan Telander kalabhân Linnaeus. È taon 1717, Linnaeus èpasakola ka Lower Grammar School è Växjö, èdissa’ Linnaeus segghut ajhâlen ka dhisa-dhisa ka’angguy nyarè tombuen. Kepala Sekolah sè jughân guru Linnaeus e taon sèniorra, Daniel Lannerus, ngabhes katerroan Linnaeus è bidang botani bân angenalaghi dhâ’ ka Johan Rothman, seorang dokter sekaligus guru è Växjö. Rothman nambhâ loas katerroan Linnaeus è bidang botani bân sampè’ kadoketran. Linnaeus akhèrra adaftar è Universitas Lund-Unversitas sè palèng semma’, pas ngallè ka Universitas Uppsala sa’amponna sataon atas saran Rothman.

Dhâlem masa-masa arèya, Linnaeus andhi’ kayakinan jhâ’ dhâlem benang sari bân putik kembhâng nyimpen dhâsar-dhâsar klasifikasi tombuan saènggâ dhibi’na nolès makalah pèndâ’ è sittung mata kuliah sè bisa aghâbây dhâddhi pembantu profesor. È taon 1732 Badan Akademik Ilmu Pengetahuan Alam è Uppsala abiayai ekspedisina ka’angguy neliti Laplandia. Hasella iyâ arèya tolèsan ajudul Flora Laponica sè è cètak taon 1737.

Teppa’ 1735, Linnaeus ngallè ka Belanda. È dissa’ Linnaeus ngaolle gelar dokter dhâri Universitas Harderwijk. Gelar arèya tung-sittunga gelar akademik sè bisa èkaolle Linnaeus, bân dhibi’na ngaollè coma dhâlem bhâkto enem arè, tamaso’ tello are nyètak catetan-catetan botanina dhâlem bhâsa latèn.

Anamaa'ghi ban klasifikasi

Teppa’ 1735 jughân, Caolus Linnaeus nemmu cara ka’angguy anyamai organisme/ makhlok odhi’, cara rèya èkenal kalabhân nyama Binominal Nomenclature.  È sabbân nyama organisme terdiri dâri due’ nyama dhâlem bahasa latèn polana bahasa latèn otabhâ Yunani aropa’aghi bahasa sè bânnya’ èangguy è sakola’an-sakola’an otabhâ lembaga akademik è bhakto lambhâ’. Nyama sè awwâl èsebbhut kalabhân Genus bân nyama sè nomer due’ iyâ arèya nyama spesies dâri oganisme sè kasebbhut bân ta’ ètolès kalabhân horop rajhâ. Genus bân spesies ètolès kalabhân aberri’ gâris bâbâ otabhâna kalabhân horop mèrèng.  Contona, Staphylococcus aureus iyâ arèya bakteri sè èlla umum èkataoè. Staphylococcus iyâ arèya Genus dâri bakteri kasebbhut bân aueus iyâ arèya nyama spesiessa. Dhâlem kasus rèya, Genus agâmberaghi keadaan sè ongguen otabhâ kedaan sè paddhâng dâri sèl kasebbhut. Staphylo artèna sosonan kènè’ sè atompo’ akanta buwe anggur bâm cocus nadhâ’aghi jhâ’ bentu’ sèlla bunter. Kalabhân oca’ laèn, Staphylococcus artèna sakalompo’ sèl sè abentu’ akanta bal/ bunteran-bunteran. Aereus iyâ arèya bahasa latèn ka’angguy emas, arèya berarti Staphylococcus aereus iyâ arèya sakalompo’ sèl sè abentu’ akanta bal/ bunteran-bunteran bân andhi’ cora’ emas.

Kabhinan

Teppa’ 1739 Linnaeus akabhin kalabhân Sara Elisabeth Morea è Stockholm. Pèttong bulân samarèna Sara alahèraghi Ana’ sarèangnga, Carl. Due’ taon sè tapongkor, lahèr seorang potrè Elisabeth Christina, terros Sara Magdalena è taon samarèna sè wafat è omor 15 arè. Pasagan rèya andhi’ empa’ ana’: Lovisa, Sara Christina, Johannes, bân Sophia. Nyama von Linne ambhu è Carl, sè ta’ anikah, samentara potra Linnaeus sè laèn, Johanenes, wafat è omor tello taon.

Linnaeus èangka’ dhâddhi profesor dhâlem bidang kedokteran è Universitas Uppsala è taon 1741 bân ngallè ka dissa’, tapè ta’ abid pas ngallè dhâddhi profesor è bidang botani. Linnaeus nerossaghi kalakoan dhâlem sistem klasifikasi tor marajhâ jughân dhâ’ Karaton (Regnum) kebhân bân Karaton Mineral. È taon 1757 Linnaeus ngaollè gelar kebangsawanan (von) dhâri Rato Swedia Adolf Fredrik, saènggâ bisa aguna’aghi nyama Calr Von Linné.

È Belanda, Linnaeus atemmo kalabhân ahli botani Jan Frederik Gronovius bân èpaninggu rancangan makalana tentang taksonomi, sè ajudul Systema Nature. È dhâlemma, penggunaan dèskripsi rasmi - physalis amno ramosissime ramis angulosis glabris foliis dentoserratis – ègântè dhâddhi nyama genus-species sè rèngkes bân akrab è zaman satèya - Physalis angulata – bân penggolongan taksa lebhi tèngghi èkaghâbây seccara aorodhân. Maskè sistem rèya, tatanyama binomal (nomenklatur binomial), èkembângaghi sareng Bauhin bersaudara, Linnaeus bisa ekoca’ sèpalèng ngahâ’ amolaè.

Akhèr odi'

Neng è akhir odhi’na, Linnaeus segghut arassa sakè’, aknta encok bân sakè’ gigi dhibi’na ècapo’ serangan stroke dukalè, iyâ arèya è taon 174 bân 1776 saengghâ kaèlangan fungsi bhâgien kanan. Linnaeus adhingghâl dhunnya tanggal 10 Januari 1778 è Upssal nèng upacara è Katedral Uppsala bân saterossa emakamaghi è Katedral kasebbhut.

Tatanyama Linnaeus

Sombhângan otama Linnaeus dha’ ka èlmo taksonomi iyâ arèya cara aghâbây konvensi organisme odhi’ sè ètarèma seccara univesral dhâlem dunia ilmiah-karya Linnaeus kasebbhut dhâddhi titi’ awwâl tatanyama biologi. Salaèn jeria, Linnaeus angembhângaghi, salama pangembhângan rajhâ pangataoan sejara alam nèng abad ke-18, hal sè sampè’ satèya èsebbhut kalabhân taksonomi Linnaeus, iyâ arèya sistem klasifikasi ilmiah sè satèya èguna’aghi seccara loas dhâlem biologi.

Sistem Linnaeus aklasifikasiaghi alam dhâlem hierarki otabhâ odhâghân-ondhâghân, èmolaè kalabhân tello’ “kerajaan”. Kerajaan ebâghi ka dhâlem Kelas bân èbhan-sabbhân Kelas èbâgi dhâlem Ordo, sè èbâgi dhâlem Genera (bentuk tonggâl: genus), sè èbâgi dhâlem Spesies. È bhâbhâ’na odhâgân spesies,  Linnaeus kadhâng anyebhutaghi takson sè ta’ èbheri’ nyama (ka’angguy tombuen, hal rèya satèya ènyamaè “varietas”).

Linnaeus anyamaè taksa kalabhân sesuatu sè nyapo’ dhâ’ ciri khusus taksa kasebbhut. Contona, manossa iyâ arèya Homo Sapiens, tapè dhibi’na jughân anyata’aghi jhâ’ bhâde spesies manossa kedua, Homo trglotydes (andhi’ ma’na “orèng gue”, sè èkamaksod aghi kalabhân simpanse bân satèya ètempataghi dhâlem genus sè bidhâ (benni homo) tapè Pan trogloydes). Kalampo’ mamalia ènyamaè atas dhâsar kelenjar susu (mammae) sabâb sala sèttong pangartèan karakterisitik mamalia iyâ arèya jhâ’ sakbbhinna sè ka’ dissa’ arabât bâji’na. (dhâri pan saponapan parbidhâ’ân anara mamalia bân kèbân laèn, Linnaeus lebbih mèlè hal rèya sabâb pandanganna dhâ’ pentingnga bhâdâna induk bini’.)

Gun sistem pangalompkan kèbân sareng Linnaeus sè gi’ pakgun ègun’aghi sampè’ satèya, bân pangalompokan jeria la bânnya’ aobhâ molaè èpakaloar sareng Linnaeus sebagaimana prinsip-prinsip sè alandasi pangalompokan jeria jughân bânnya’ aobhâ. Namong, Linnaeus tetep èanggep ajasa angembângaghi gagasan struktur hierarki klasifikasi sè èdhâsarè kalabhân sèfat-sèfat teramati. Rèncèan dhâsar tentang hal sè èanggep sah seccara ilmiah ka’angguy èsebbhut “sifat teramati” jeria dhibi’ la aobhâ sa’amponna atambhâna pangataoan (contona, DNA sè sè èmasa odhi’na Linnaeus ta’ èkenal ampon terbuktè amanfa’at dhâlem aklasifikasiaghi bân nantoaghi hubungan organisme odhi’ sittung bân laènna), tapè prinsip-prinsip dhâsarra pakgun maso’ akal.