Bulân

Bulân iyâ arèya satelit Bhumè tong-sèttongnga[d]^[1] bân aropaaghi satelit palèng rajâ nomer lèma' ḍâlem Tata Surya. Bulân paḍâ aropaaghi satelit alamè sè palèng rajâ è Tata Surya mètorot okorânna planèt sè è orbitdhâ, [e] kalabân diamèter 27% katèmetdhânna 60%, bân massa ¹/⁸¹(1.23%) ḍâri bhumè. È antarana satelit alamè laènna, Bulân iyâ arèya satelit sè palèng tèmet nomer ḍuwâ' samarèna lo, satelit Jupiter.

Bulân bâḍâ è rotasi sinkron klabân bhumè, sè malolo matao bâgiyân sè paḍâ ka bhumè, kalabân bâgiyân sè semma' è tandhâi kalabân mare vulkanik petteng sè bâḍâ è antara dataran tèngghi kerak sè terrang bân kawah tubrukghân sè mancoreng. Bulân iyâ arèya bhârâng sè bâḍâ è langngè' sè palèng terrang samarèna Mataarè. Maskè bulân abâsenna sanget potè bân tèra', parmokaânna bulân sabhenderrâ petteng, kalabân tingkat kacerrahan sè sakonnè' lebbi tèngghi ḍâri aspal caèr. Sajjhek jhâman kona, kennengngan sè mancoreng è langngè' bân fase na sè terator ella apangaro bânnya' ka bhudhâjâ tamaso' bhâsa, panangghâlân, senni bân mitologi. Pangarona gravitasi bulân è sebbhâbbaghi karna pasang sorotdhâ è tasè' bân lanjhângnga bâkto è bhumè. Jara' orbit bulân ḍâri bhumè satèya coma ra-kèra bâḍâ tello polo kalè ḍâri diamèter bhumè, sè nyebbabbaghi okoran bulân okoran bulân paḍâ kalabân okorânna Mataarè, saèngghâ bulân paḍâ bisa notoppè Mataarè bân akibatdhâ dhâddhi ghârâ'ânna Mataarè total. Jara' linear bulân ḍâri bhumè satèya sajân tèngghi kalabân sanget santa' 3.82+-0.07 cm pertaon, maskè santa'na ta' konstan.^[2]

Bulân è parkèra'aghi kabentu' ra-kèra 4,5 miliar taon sabbhân, ta' abit ḍâri samarèna pembentukhânna bhumè. Maskè bâḍâ sajumla hipotèsis tentang asalla bulân, hipotèsis sè palèng è tarèma bakto satèya ajellassaghi bahwa bulân kabentu' ḍâri ca-peccaânna bhârâng langngè' saokorânna Mars tabenthor kalabân bhumè.

Bulân iyâ arèya tong-sèttongnga bhârâng langngè' salaènna bhumè sè ella è ḍâpa'è bi' manossa. Program Luna Uni Sovièt iyâ arèya wahana sè awwâl sè ḍâpa ka bulân kalabân kapal ngabâng rowang angghâsa nirawak è taon 1959, program Apollo NASA Amèrika Serikat aropaaghi misi lowar angghâsa berawak tong-sèttongnga sè ella ḍâpa' ka bulân sampè' satèya, è molay kalabân paloncorânna misi berawak Apollo 8 sè ngorbit bulân è taon 1968, bân è toro'è bi' ennem misi pendhârâtdhân berawak antara taon 1969 bân 1972, sè pertama iyâ arèya Apollo 11. Misi arèya abâli ka bhumè kalabân ngèbâ 380 kh bâto bulân, sè è ghuna'aghi kaangghuy ngembangngaghi pamahamânna gèologi tentang asalla, cara bentu' na struktur ḍâlem bân sajjhârâ gèologi bulân.

Samarèna misi Apollo 17 è taon 1972, bulân coma è ḍâpa'è bi' kapal rowang angghâsa nirawak. Misi-misi kasebbhut omomma aropaaghi misi orbit; sajjhek taon 2004, Jeppang, Tiongkok, Inḍia, Amèrika Serikat bân Bhâdhân Lowar Angghâsa Èropa ella maloncorraghi wahana pangorbit bulân, sè paḍâ nyombhâng ka panemmoânna ès aèng è kawah kutub bulân, yâknè misi Lunokhod Sovièt ḍi-buḍi è taon 1973, bân misi lanjhutdhâ Chang'e 3 RRC, sè maloncorraghi rover Yutu è tangghâl 14 Ḍèsember 2013.

Misi berawak ka bulân è masa degghi' sè bhâkal ḍâteng ella è rencanaaghi bi' bânnya naghârâ, baik sè è danaè bi' pamarèntha otabâ swasta. È ḍâlem parjhânjhiyân Lowar Angghâsa, bulân teptep bhibhâs è kèntarè bi' sakabbhina naghârâ kaangghuy tojjhuwân sarmo.

Nyama bân Ètimologi

Ḍâlem bhâsa Ènggris, nyama kaangghuy satellit alamè bhumè iyâ arèya moon.^[3] Oca' bhârâng moon asalla ḍâri oca' moone (ra-kèra taon 1380), sè paḍâ ḍâri oca' mone (1135), asalla ḍâri bhâsa Ènggris Kona mōna (sabellun 725). Paḍâ na kalabân sakabbhina oca' karabhât ḍâlem bhâsa Jèrmanik laènna, oca' arèya asalla ḍâri bhâsa Proto-Jèrmanik mǣnōn.

Sebbhutdhân laèn kaangghuy bulân ḍâlem bhâsa Ènggris modern iyâ arèya lunar, asalla ḍâri bhâsa Latin Luna. Sebbhutdhân laènna sè korang omom iyâ arèya selenic, ḍâri bhâsa Yunani Kona Selene (Σελήνη), sè dhâddhi dhâsar panyamaan selenografi.

Cara bentu'na

Pan-bârâmpan mèkanisme sè è ajhuwwaghi tentang cara bentu'na bulân anyataaghi bahwa bulân kabentu' è 4,527 ± 0,010 miliar taon sabbhân, [f] ra-kèra 30-50 juta taon samarèna abentu'na Tata Surya. Panalètèânna sè anyar è kalako bi' Rick Carlson anojjhuwaghi bahwa bulân aomor 4,45 miliar taon (parkèraan). Hipotèsis arèya antara laèn ajellassaghi bahwa fisi bulân asalla ḍâri kerak bhumè marghâna gaya sentrifugal. Panangkebbhânna gravitasi sabelluna abentu'na bulân, bân abentu'na bhumè bân Bulân sacara abhâreng è cakram akrèsi primordial. Hipotèsis arèya ta' bisa ajellassaghi tèngghina momentum sudut ḍâri sistem bhumè -bulân.^[4]

Sombher

↑ Morais, M.H.M. (2002). "The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth". Icarus. 160 (1): 1–9. Bibcode:2002Icar..160....1M. doi:10.1006/icar.2002.6937.
↑ "Salinan arsip" (PDF). Èarsip ḍâri versi asal tangghâl 27 Mret 2014. Èaksès tangghâl2025-03-27.
↑ "Naming Astronomical Objects: Spelling of Names". Diarsipkan 2009-09-22 di Wayback Machine. International Astronomical Union. Èaksès tangghâl 2025-03-27.
↑ Stevenson, D.J. (1987). "Origin of the moon–The collision hypothesis". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 15 (1): 271–315. Bibcode:1987AREPS..15..271S. doi:10.1146/annurev.ea.15.050187.001415.

[1] Morais, M.H.M. (2002). "The Population of Near-Earth Asteroids in Coorbital Motion with the Earth". Icarus. 160 (1): 1–9. Bibcode:2002Icar..160....1M. doi:10.1006/icar.2002.6937.

[2] "Salinan arsip" (PDF). Èarsip ḍâri versi asal tangghâl 27 Mret 2014. Èaksès tangghâl2025-03-27.

[3] "Naming Astronomical Objects: Spelling of Names". Diarsipkan 2009-09-22 di Wayback Machine. International Astronomical Union. Èaksès tangghâl 2025-03-27.

[4] Stevenson, D.J. (1987). "Origin of the moon–The collision hypothesis". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 15 (1): 271–315. Bibcode:1987AREPS..15..271S. doi:10.1146/annurev.ea.15.050187.001415.

[1]

[2]

[3]

[4]