Bâbi
Bâbi iyâ arèya sajennis kèbân ungulata sè bermoncong lanjhâng bân anḍi' èlong lemper bân aropa kèbân sè aslina asalla ḍari Eurasia. [1]Bâbi aropa omnivora sè ngakan dhâging otabâ bu-tombuen. Salaèn kasebbhut, bâbi tamaso' sala sèttong mamalia sè palèng cerdas, bân èlaporaghi lebbi pènter bân ghâmpang èobu èbânḍingaghi kalabân patè' bân kocèng.
Ètimologi
[beccè' | beccè' sombher]Ḍari bhâsa Malaju bâbi, ḍari bhasa Proto-Malaju *babi, ḍari bhâsa Proto-Malaju-Polinesia *babuy, ḍari bhâsa Proto-Austronesia *babuy.
Taksonomi
[beccè' | beccè' sombher]Bâbi domestik segghut èyangghâp mènangka subspesies ḍari bâbi alas,[2] sè èberri' nyama Sus scrofa bi' Carl Linnaeus neng 1758 samarèna rèya, nyama resmi bâbi domestik iyâ arèya Sus scrofa domesticus. Nangèng, neng 1777, Johann Christian Polycarp Erxleben aklarifikasi jhâ' bâbi domestik mènangka spesies sè tapèsa ḍari bâbi alas. È berri' nyama Sus domesticus, sè ghi' èghuna’agi bi' pan-bârâmpan ahli taksonomi.[3]
Sejarah
[beccè' | beccè' sombher]Buktè arkeologi nunju'aghi jhâ' bâbi èdomèstikasi dâri bâbi alas è Temor Dekat è Cekungan Tigris, Çayönü, Cafer Höyük, Nevalı Çori èkalola è alam liar kalabân cara sè paḍâ èkalola bi' pan-bârâmpan orèng Papua modern. Paninggâlân bâbi èparkèra'aghi asalla lebbi awwâl ḍâri 11.400 taon sè lampau è Siprus. Kèban-kebân kesebbhut pastè la èkennalaghi ḍâri dârât, sè nunju'aghi domestikasi è dârâtan sè semma' bâkto jarèya. Bâḍâ jhughân domestikasi sè tapèsa è Cèna sè kadhâddhiyân sakètar 8.000 taon sè la lampau.
È Tèmor Dekat, paternaghân bâbi nyebbarsalama pan-bârâmpan milenium samarèna. Areya akorang sacara a tahap salama jhâman Perunggu, polana populasi padhisa'an fokus ka ternak panghasèl komoditas. Nangèng, jarèya èpartahanaghi è daerah kottha.
Buktè DNA ḍâri sisa-sisana subfosil ghighi bân tolang rahang bâbi Neolitik nunju'aghi jhâ' bâbi domestik partama è èropa èghibâ dâri Tèmor Dekat. Jarèya arangsang domestikasi bâbi alas lokal Èropa, ngasèlaaghi peristiwa domestikasi katello' kalabân gen Tèmor Dekat matè è stok bâbi Èropa. Bâbi paliharaan modern la alibataghi partukaran sè kompleks, kalabân jalur domestikasi Èropa è ekspor, nèng gilirânna, ka Tèmor Dekat kuno. Catatan sejarah nunju'aghi jhâ' bâbi Asia èkennalaghi ka Èropa salama abad ka-18 bân awwâl abad ka-19.
Neng bulân Agustus 2015, bâḍâ panelitiân sè ngamadhi lebbi ḍari 100 urudhân genom bâbi kaangghuy mastèaghi proses domestikasi mereka, sè èasumsiaghi la èmolaè bi' manossa, alibataghi pan-bârâmpan orèng, bân ngandalaghi isolasi reproduksi antara bèntu' liar bân domestik. Studi rèya nemmo jhâ' asumsi isolasi reproduksi kalabân kamacetan populasi ta' èsokong. Studi nunju'aghi jhâ' bâbi èdomestikasi kalabân tapèsa neng Asia Bârâ' bân Cèna, kalabân bâbi Asia Bârâ' èperkenalaghi ka Èropa, è dimma mereka èsilangaghi kalabân bâbi alas. Bâdâ model sè cocok kalabân data tamaso' camporan kalabân populasi hantu bâbi alas sè satèya la punah salama Pleistosen. Studi rèya jughân nemmo jhâ' maskè parsilangan kalabân bâbi liar, genom bâbi domestik anḍi' tanḍâ seleksi sè kowat neng lokus DNA sè apangaro ka tèngka bân morfologi. Studi kasebbhut nyimpulaghi jhâ' seleksi manossa kaangghuy ciri-ciri domestik kamungkinan manetralaghi efek homogenisasi alirân gen ḍari bâbi alas bân nyiptaaghi pulau domestikasi dâlem genom. Proses sè padâ mungkin jughân berlaku kaangghuy kèbân pèyara'an laènna. Neng taon 2019, bâḍâ panalitiân sè nunju'aghi jhâ' bâbi la depa' ka Eropa ḍari Timur Dekat 8.500 taon sè lampau. Salama 3.000 taon samarèna mereka kantos acampor kalabân bâbi alas Èropa sampe' genom mereka nunju'aghi korang ḍari 5% katoronan Timur Dekat, nangèng tettep apartahanaghi ciri-ciri jinak.
Sombher
[beccè' | beccè' sombher]- ↑ Lero, Y. N., Lamabelawa, M. I., & Nubatonis, E. R. (2020). SISTEM PAKAR MENDIAGNOSA PENYAKIT PADA TERNAK BABI MENGGUNAKAN METODE K-NEAREST NEIGHBOUR (K-NN). In Seminar Nasional & Konferensi Ilmiah Sistem Informasi, Informatika & Komunikasi (pp. 1166-1172). Aksès 2025-04-06.
- ↑ Setyaningrum, S., & Syahir, S. (2025). Buku Ajar Pengantar Ilmu Peternakan. PT. Sonpedia Publishing Indonesia. Aksès 2025-04-06.
- ↑ Anthea Gentry; Juliet Clutton-Brock; Colin P. Groves (2004). "The naming of wild animal species and their domestic derivatives" (PDF). Journal of Archaeological Science. 31 (5): 645–651. doi:10.1016/j.jas.2003.10.006. ISSN 0305-4403. Diarsipkan dâri versi asli (PDF) tanggal 8 April 2011. Aksès 2025-04-06.