Lompat ke isi

Alam dhunnya

Ḍâri Wikipèḍia bhâsa Madhurâ, lombhung pangataowan mardhika
Alam Dhunnya
Ghâmbhâr Hubble Ultra Deep Field nojjhuaghi pan-bârâmpan galaksi palèng jhâu sè bisa èabâs kalabân teknologi samangken, bâng-sèbângngah bâdâ miliaran bintang.
Usia (dalam Model Lambda-CDM)13,799 ± 0,021 milyar tahun[1]
DiameterTidak diketahui.[2] Diameter alam semesta teramati: Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Gapnum' not found. (28,5 Gpc atau 93 Gly)
Massa (materi biasa)1053 kg[3]
Massa jenis rata-rata (termasuk kontribusi dari energi)9,9 x 10−30 g/cm3[4]
Suhu rata-rata2,72548 K (-270,4 °C atau -454,8 °F)[5]
IsiMateri umum (barionik) (4,9%)
Materi gelap (26,8%)
Energi gelap (68,3%)[6]
BentukDatar kalabân bâtes kasala’an 0,4%[7]

Alam dhunnya (èsebbhut jhughân jagat raya otabâ universum[8]) panèka sakabbhina ruang-bâkto sè ros-terrosan è ka'ḍimma kaulâh sadhâjâ bâḍâ, kalabân energi bân materi sè èkandung. Usaha kaangghuy ngartè artèna alam semesta è ḍâlem lingkup panèka è skala sè palèng bhâghus bâḍâ è kosmologi, èlmo sè èkembhângaghi ḍâri fisika bân astronomi.

Model ilmiah awal ghâbây alam dhunnya èkembhângaghi sareng para filsuf Yunani kona bân India  bân èsebbhut geosentris, sè nempattaghi Bhumè è posat alam dhunnya.[9][10] Saellana pan-bârâmpan abad, pangamatan astronomi sè lebbi teppa' aghâbây Nicolaus Copernicus ngembangaghi  model heliosentris sè è ḍâlemma mataarè dhâddhi pusat Tata Surya . È ḍâlem ngèmbangaghi hokom gravitasi universal, Sir Isaac Newton èdhâsaraghi ḍâri karya Copernicus bân jhughân pangamatan Tycho Brahe bân hokom gerak planet Johannes Kepler.

È saparoh ahèr abad ka-20, perkembangan kosmologi èdhâsaraghi pengamatan, sè èsebbhut jhughân fisika kosmologi, ngaraaghi ḍâ’ pambâgiyân alam dhunnya antara kosmologi pengamatan bân kosmologi teoritis; sè (biasana) para ahli nyataaghi jhâ' taḍâ' pangarep kaangghuy ngamataghi sakabbhina ruang-bâkto sè èterrossaghi, maka pangarep panèka èpaènga', nyoba' nyarè spekulasi sè palèng maso' akal kaangghuy model ruang-bâkto sacara kasakabbhina, nyoba' ngatasè kasossa'an è ḍâlem abâyangaghi bâtes empiris kaangghuy spekulasi kasebbhut bân resiko pangèntèngan ḍâ' metafisika.

Alam dhunnya bisa jhughân èartèaghi mènangka sadhâjâna sè èangghep bâḍâ sacara fisik, sadhâjâna ruang bân bâkto, bân sadhâjâna bhângon materi bân energi. Istilah alam dhunnya otabâ jagat raya bisa èghunaaghi ḍâlem indra kontekstual sè abâk bhidhâh, sè èmaksod konsep-konsep akadhi kosmos, dunnya, otabâ alam.

Definisi

[beccè' | beccè' sombher]

Alam dhunnya fisik èarteaghi mènangka kasadhâjânah ruang bân bâkto (èkompolaghi èsebbhut ruang-bâkto) bân èssèna.[11] Kandungan panèka aropaaghi kabbhi energi ḍâlem bhân-sabbhân bhângon, è antarana radiasi elektromagnetik bân materi.[12][13][14] Alam dhunnya jhughân tamaso’  hokom-hokom fisika sè apangaro ḍâ’ energi bân materi, akadhi hokom kakekalan, mekanika klasik, bân relativitas.[15]

Alam dhunnya panèka segghut èarteaghi mènangka "sèttong-kasadhâjânah kabâḍâ’ân", otabâ sadhâjâna sèttong-sèttong sè bâḍâ, sadhâjâna sè ampon bâḍâ, bân sadhâjâna sè bhâkal bâḍâ.[15] Saongghuna, pan-bârâmpan filsuf bân ilmuwan nolongè pamaso'an iḍe bân konsep abstrak – akadhi matematika bân logika – ḍâlem definisi alam dhunnya.[16][17][18] Oca' alam dhunnya  bisa jhughân aroju’ ḍâ’ konsep-konsep akadhi kosmos, dhunnya, bân alam.[19][20]

Panyama’an bân Pama’naan Alam Dhunnya sè Tamaso' Ruang bân Bâkto

[beccè' | beccè' sombher]

Oca' Universe (bâca bhâsa Inḍo: Semesta) biasana èartèaghi kaangghuy acangkop sadhâjâna. Namong, ngangghuy definisi alternatif, pan-bârâmpan ahli kosmolog anḍik spekulasi jhâ' Alam dhunnya namong aroju’ ḍâ' alam sè tempattah kaulâh sadhâjâ. Hal ka'ḍinto èkaè’aghi kalabân pama’naan alam dhunnya sè namong sèttong ḍâri bânnya'an “dhunnya" sè saccara kolektif èsebbhut multiverse.[21] Contona, è bânnya' hipotesis alam dhunnya anyar sè ampon èlahirraghi kalabân bhân-sabbhân gagasan pangokoran kuantum, alam dhunnya panèka biasana èangghep ta' nyambung ḍâri kaulâh dhibi' bân ta' bisa èobservasi lèbât indra kontekstual manossa. Pangamatan ḍâri bâgiyân-bâgiyân alam dhunnya sè lebbi towa (jhâu) nojjhuwaghi jhâ' alam dhunnya ampon èator sareng hokom fisika sè paḍâ bân konstan è sabâgiyân bânnya' wilajâh sè lowas sè aghândhu' sajhârâ. Namong, è ḍâlem teori gelembung alam dhunnya, bisaos bâḍâ bânnya' macem alam dhunnya sè ècèptaaghi kalabân bânnya' cara, bân bisaos bhân-sabbhânna anḍik konstanta fisik sè dhâ-bhidhâ.

È ḍâlem salanjhângah catettan sajhârâ, pan-bârâmpan kosmolog ampon èusulaghâghi kaangghuy ajellassaghi pangamatan alam dhunnya. Moḍel sè palèng awwâl panèka geosentris, sè èkembhângaghi sareng filsuf Yunani kuno sè anyama Claudius Ptolomeuses. Salèrana apendapat jhâ' alam dhunnya anḍi' ruang sè ta' èbâtesi bân ampon bâḍâ salanjhângnga, namong ngandung sèttong sèttong bal konsentris sè èbâtesi okoranna sè ècocokkaghi ḍâ' bintang-bintang sè teptep, mataarè bân bânnya' planet sè apoter alènglèngè bhumè sè bunter bân tak aghulih. Saèllana pan-bârâmpan abad, paningkatan kasalarasan pamèkkèrennah manossa sè èḍukung sareng penemuan teori gravitasi Newton aghâbây teori heliosentris Copernicus tentang Tata Surya molaè èparcajâ. Beccè’an salanjhângnga è ḍâlem astronomi nyebabbhâghi kasadaran jhâ' tata surya tatamen è ḍâlem galaksi jutaan bintang, Bima Sakti, bân jhâ' bâḍâ galaksi laèn è lowar ghinika, saèngghâ instrumen astronomi bisa ècapa'. Penelitian sè marèksa distribusi galaksi bân ghâris spektrum ampon aghâbây bânnya' kosmologi modern sè ètemmoaghi. Panemuan pergeseran gelombang mèra bân radiasi latar belakang gelombang mikro kosmik, ajhârbhâ'aghi jhâ' alam dhunnya sajân berkembang bân akaton anḍi' awwâl bân ahèr.

Manorot moḍel ilmiah alam dhunnya sè èkennal mènangka Big Bang, alam dhunnya èpabhâjheng ḍâri fase sè cè' panassa bân padat sè èsebbhut jhâman Planck, è ka’ḍimma kabbhi materi bân energi alam semesta èkonsentrasiaghi. molaè jhâman Planck, alam dhunnya ampon èpabhâjheng ḍâ' bhângonna sè samangkèn, mungkin kalabân bâkto sè panḍâ’ (korang ḍâri 10-32 detik) inflasi kosmik. Pan-bârâmpan pangokoran eksperimental independen nolongè èkspansi teoretis bân, lebbi umum, teori Big Bang. Pangamatan anyar nojjhuaghi jhâ' ekspansi panèka ampon èpalekkas karana energi petteng, bân jhâ' sabâgiyân bânnya' masalah neng alam dhunnya bisaos bâḍâ è ḍâlem bhângon sè ta' bisa èdeteksi sareng instrumen panèka, bân karana ta' masok bitongan ḍâlem moḍel alam dhunnya samangkèn; panèka ènyamaè materi petteng. Kasala'an pangamatan samangkèn ampon ngalangè prediksi nasib ahèrra alam dhunnya. Interpretasi pangamatan astronomi samangkèn nojjhuwâghi jhâ' omor alam dhunnya panèka 13,73 (± 0,12) miliar taon,[9] bân jhâ' diameter alam dhunnya sè bisa èobservasi palèng sakonè'en 93 miliar taon sonar, otabâ 8,80 × 1026 meter.[10] Manorot relativitas umum, angkasa bisa èpalowas lebbi santa' ḍâri kecepatan cahaya, sanajân kaulâh sadhâjâh coma bisa ngatèla' bâgiyân sè cè' kènè’èn ḍâri alam dhunnya karana èbâtesi sareng hokom kecepatan cahaya dhibi'. Ta' jellas apa okorennah alam dhunnya panèka èbâtesi otabâ ta' èbâtesi.

Ètimologi, Sinonim bân Definisi

[beccè' | beccè' sombher]
Alam Dhunnya, otabâ lebbi serrèng èsebbhut jagat raya, panèka sadhâjâna ruang bân bâkto sè èpadhâddhi dâri triliunan galaksi sè èbentuk dâri bintang saamponna peristiwa Big Bang 13,8 miliar taon sè tapongkor. Kelompok bintang panèka akaton abhânto rasi bintang sè bânnya' èghunaaghi sareng kabudâjâ'an Indonesia è dâlem pertanian .pertanian.

Oca' dhunnya (Semesta) asalla ḍâri oca' Univers (Perancis), sè èghâli ḍâri oca' Latin Universum. Bhâsa Latin bânnya' èghunaaghi sareng Cicero bân para sastrawan laènna, sè è buḍi arè, aghunaaghi bânnya' artè sè paḍâ sareng oca' Inggris modern. Oca' Latin asalla ḍâri kontraksi Unvorsum puitis – lu-ghâllunah èghunaaghi sareng Lucretius ḍâlem Buku IV (bhâris 262) ḍâri De Rerum natura (ḍâlem sèpat pamèkkèran) - sè nyambhung un, uni (bhângon gabungan ḍâri Unus, otabâ "sèttong") kalabân vorsum, versum (oca’ bhârâng sè èghâbây ḍâri partisiple pasif vertèr sè samporna, artèna “sèttong-sèttong èrotasi, èghiling, èobâ”). Lucretius èghunaaghi ḍâlem artè oca' "sadhâjâna ègulung dhâddhi sèttong, sadhâjâna èpadhâddhi sèttong".

Artistik rendition (sanget talebbi) ḍâri pendulum Foucault nojjhuwâghi jhâ ' Bhumè tak ḍiem, namong apoter.

Tapsèran alternatif ḍâri unvorsum panèka "sadhâjâna èpoter mènangka sala sèttong" otabâ "sadhâjâna èpoter sareng sala sèttong". È ḍâlem artè panèka, bisa èangghep mènangka tarjemma’an ḍâri oca' Yunani sè sabellunna ghâbây Alam dhunnya, περιφορα, "sèttong-sèttong sè èbâkta ḍâlem lingkaran", asalla èghunaaghi kaangghuy aghâmbhâraghi program ngakan, kakanan sè èghibâ alènglèngè lingkerrennah tamoy sè sèadhâ’âr. Bhâsa Yunani panèka amaksod ḍâ’ moḍel Yunani awwâl alam dhunnya, sè sadhâjâ materi sè bâḍâ è ḍâlem biḍang sè apoter èpusataghi è Bhumè. Manorot Aristoteles, rotasi lingkup palèng lowar tangghung jâwâb ghâbây gerak bân obâ'ân sadhâjâ sèttong-sèttong. Wajar ḍâ’ orèng Yunani kaangghuy ngangghep jhâ' bhumè ampon aobâ bân langngè' apoter alènglèngè bhumè, karana pangokoran astronomi bân fisik sè tè-ngatè (akadhih pendulum Foucault) parlo kaangghuy abuktèaghi sabhâligghâh.

Istilah sè palèng umum ghâbây "alam dhunnya" è antarana para filsuf Yunani Kona ḍâri Pythagoras panèka το παν (Sadhâjâna), sè èartèaghi mènangka sadhâjâna materi (το ολον) bân sadhâjâna ruang (το κενον). Sinonim laènna ghâbây alam dhunnya è antarana para filsuf Yunani tamaso' κοσμος (artèna dhunnya, kosmos) bân φυσις (artèna alam, ḍâri ka’ḍimma asalla kaulâh sadhâjâ) sè anḍi' artè paḍâ, sè ètemmoè para sastrawan Latin (totum, Mundus, natura) bân bertahan è ḍâlem bhâsa modern, contona bhâsa Jerman Das Semua, Weltall, bân Natur kaangghuy Universe. Sinonim sè paḍâ ètemmoè è ḍâlem bhâsa Inggris, akadhi sadhâjâ (akadhi ḍâlem teori sadhâjâna sèttong-sèttong), kosmos (akadhi è ḍâlem kosmologi), dhunnya (akadhi è ḍâlem bânnya’ dhunnya hipotesis), bân Alam (akadhi è ḍâlem hokom alam otabâ filsafat alam).

Definisi Lowas: Realitas bân Probabilitas

[beccè' | beccè' sombher]

Definisi sè jhârna' ḍâri alam dhunnya ètemmoè ḍâlem naturae De divisione sareng filsuf abad pertenga’an Johannes Scotus Eriugena, sè èdefinisiaghi mènangka sadhâjâna sèttong-sèttong, sadhâjâna sè bâḍâ, bân sadhâjâna sè ta' bâḍâ. Bâkto ta' èangghep ḍâlem definisi Eriugena’s; Saèngga, ḍefinisi paneka tamaso’ sadhâjâna sè baḍâ, ampon baḍâ tor bhâkal baḍâ, jughân sadhâjâna sè taḍâ’, tak toman baḍâ tor ta’ kèra baḍâ. è èghâdh sui sadhâjâna panèka ta' èadopsi saḍeng sabâgiyân bânnya' filsuf salastarèna, namong sèttong-sèttong sè tak sapennunah bhidhâ muncul polè dâlem fiḍika kuantum, mungkin sè palèng jhârna' è rumusan Feynman tentang jhâlân sè bisa èpèsah. Manorot rumusan panèka, amplitudo probabilitas ghâbây bhân-sabbhân hasèl dâri sètḍong percobaan ètantowaghi sareng kabâdâ'an awḍâl sistem kasebbhut sè èmajuwaghi dhârâ awwḍl dâ' kabâḍâ'an akḍir. Tahèr percobaanapanèka namong bisa andi' sèttḍng hasèl, kalabân oca' laèn, coma sèttong hasèl sè mungkin èngghi panèka dhâddhi nyata è alam dhunnya panèka, lèbât proses misterius pangokoran kuantum, sè èkennal jhughân mènangka keruntuhan fungsi gelombang (tapè bâca-bânnya' dunnya hihpotetis è bâbâ panèka sè èjhârbâ'aghi èh bâgiyân Multiverse). È dhâlem hḍ panèka, matematika èdefinisiaghi kalabân beccè', sanajân sè tadâ’ (kabḍhi path sè mungkin) bisa apangaro dâ' sè aḍèrrah tadâ’ (panḍokèran eksperimental). Menangka contona, bhân-sabbhân elektron intrinsik identik bḍn sè laènna, dâddhi amhplitudo probabilitas kodhu èbitong ghâbây kamungkinan jhâ' rèng-orèng rowa aobâ posisi, sè èkennal mènangka simetri tukar. Konsepsi panèka arangkul alam dhunnya sè bâdâ bân nḍn-paralel longgar dâri dokḍrin-doktrin Buddhâ shhunyata bân pegembangan realitas sè saleng aghântong, bân Gottfried Leibniz kalabân konsep-konsep sè lebbi modern dâri konḍingensi bân identitas indiscernibles.

Definisi Mènangka Kanyataan

[beccè' | beccè' sombher]

Lebbi lazim, Alam dhunnya èartèaghi mènangka sadhâjâ sè bâḍâ, ampon bâḍâ, bân bhâkal bâḍâ. Mānorot ḍefinisi bân pamahaman kaulâh sadhâjâ, alam dhunnya panèka aropaaghi tello' unsur: ruang bân bâkto, sè èkennal mènangka ruang-bâkto otabâ vakum, materi bân cem-macemma bhângon energi bân momentum sè ngennengè ruang-bâkto bân hokom alam sè ngator alam dhunnya. Unsur-unsur panèka bhâkal èbahas lebbi jhârna’ è bâbâ panèka. Definisi sè kaè’ennah ḍâri istilah Alam dhunnya, sadhâjâna sèttong-sèttong sè bâḍâ è sèttong bâkto kosmologis, akadhi samangkèn, akadhi è ḍâlem kalèmat "alam dhunnya samangkèn ‘manḍih saragam ḍâlem radiasi gelombang mikro’".

Tello' unsur alam dhunnya ( ruang-bâkto, materi-energi, bân hokom fisika ) ècocokkaghi ḍâ' pèkkèrennah Aristoteles . È ḍâlem bukuna The Phsyics (Φυσικης, asaala oca' "fisika"), Aristoteles abâgi το παν (sadhâjâna) dhâddhi tello' elemen analog ra-kèra: materi (bhârang sè èghâbây kaangghuy dhâddhi alam dhunnya), bhângon (sosonan materi ḍâlem ruang) bân obâ (carana hal èciptaaghi, èpaancor otabâ èobâ è ḍâlem sèpat-sèpattah, bân akadhi jhughân, ḍâ’ ka’ḍimmah bhângonnah sè aobâ). Hokom fisika èpahami mènangka atoran sè ngator sèpat-sèpat materi, bhângon bân obâ'ânna. Para filsuf salastarèna akadhi Lucretius, Ibn Rusyd, Ibn Sina bân Baruch Spinoza ngobâ otabâ maèlang pambâgiyân panèka, contona, Ibn Rusyd bân Spinoza ngabâs naturans natura (prinsip-prinsip aktif sè ngator alam dhunnya), unsur-unsur sè pasif ḍâ' lalakon sabellunna.

Definisi sè Èkaè’aghi sareng Ruang bân Bâkto

[beccè' | beccè' sombher]

Bisa èbâyangaghi ruang-bâkto sè ta' nyambhung, sè bhân-sabbhân bâḍâ tapè ta' bisa berinteraksi sareng sè laèn. Metafora sè ghâmpang èvisualisasiaghi panèka sakalompo’ gelembung sabun sè tapèsa, sè ka’ḍimma pangamat sè nengneng è ḍâlem sèttong gelembung sabun ta' bisa berinteraksi sareng orèng è gelembung sabun laènna, sanajân prinsippah paḍâ. Menorot sala sèttong istilah umum, bhân-sabbhân "gelembung sabun" ruang-bâkto èwakili mènangka alam dhunnya, akadhi sè kaulâh sadhâjâ nyebbhut “bulân kaulâh bulân”. Sakabbhina koleksi ḍâri ruang-ruang sè èpèsah panèka èlambangaghi mènangka multiverse. Prinsippa, alam dhunnya ta' salèng akor, sè bisaos anḍi' dimensionalitas topologi bân ruang-bâkto sè bhidhâ. Bânnya' bhângon materi, energi, bân hokom fisika sè bhidhâ ḍâri fisik konstanta sè èkataowèh kaulâh sadhâjâ, sanajân kemungkinan panèka samangkèn spekulatif.

Definisi Mènangka Realitas sè Èamati

[beccè' | beccè' sombher]

Menorot definisi sè “ghi' lebbi restriktif", Alam dhunnya panèka sadhâjâna è ḍâlem bâktonah kaulâh sadhâjâ tahubung ruang kaangghuy anḍi' kasempadhân kaangghuy berinteraksi sareng kaulâh sadhâjâ bân sabhâligghâ. Menorot teori relativitas umum, pan-bârâmpan ḍaèra ruang ta’ mungkin ta' toman berinteraksi sareng kaulâh sadhâjâ, sanajân è ḍâlem saomor oḍi’, karana kecepatan cahaya bân èkspansi ruang sè terros ajhâlân. Contona, pessen radio sè èkèrèm ḍâri Bhumè ta' kèra bisa napa' ḍâ’ pan-bârâmpan ḍaèra ruang, sanajân bilâ alam dhunnya bhâkal oḍi' salanjhângnga; ruang bisa è palebbi ghâncang ḍâri cahaya sè lèbât. Parlo panekkanan jhâ' ḍaèra-ḍaèra sè jhâu ḍâri ruang sè èkala' bâḍâ bân aropaaghi bâgiyân ḍâri kanyataan akadhi kaulâh sadhâjâ; namong kaulâh sadhâjâ ta' kèra bisa berinteraksi sareng rèng-orèng ka'ḍinto. Wilajâh spasial sè bisa apangaro bân bhâkal èpangaro èsebbhut alam dhunnya teramati. Saongghuna, sadhâjâna alam dhunnya sè bisa èamati taghântong ḍâ' kennengnganna pengamat. Kalabân ajhâlân, pangamat bisa ḍâteng ka ḍâlem kontak sareng wilajâh ruang-bâkto sè lebbi rajâ ètèmbhâng pangamat sè neng kennengenna, saènggâna sadhâjâna alam dhunnya sè bisa èamati ghâbây sè lu-ghâllunah lebbi rajâ ètèmbhâng sè nomer ḍuwâ’. Namong, maskè orèng sè palèng ghâncang mungkin ta' bisa berinteraksi sareng sadhâjâna ruang. Biasana, sadhâjâna alam dhunnya sè bisa èamati èkala’ sè berarti alam semesta sè èamati ḍâri sudut pandheng Galaksi Bima Sakti.

Okoran, Omor, Èssè, Struktur, bân Hokom

[beccè' | beccè' sombher]

Alam dhunnya panèka kennengan sè cè' rajânah bân bisaos sobung bâtessa ḍâlem volume, hal sè bisa èamati panèka èsebbhâr è attas okoran palèng sakonè'na 93 miliar taon cahaya. Kaangghuy pabhândhingan, diameter galaksi khas coma 30.000 taon cahaya, bân jarak khas antara ḍuwâ' galaksi tatangghâ coma 3 juta taon cahaya. Contona, diameter Galaksi Bima Sakti ra-kèra 100.000 taon cahaya, bân galaksi saudara sè palèng semma', Galaksi Andromeda, bâḍâ ra-kèra 2,5 juta taon cahaya. Bâḍâ lebbi ḍâri 100 miliar (1011) galaksi è alam dhunnya sè bisa èamati. Galaksi kerdil biasana nganḍung sakone'na sapolo juta (107) bintang raksasa kantos sèttong triliun (1012) bintang, kabbhi mengorbit massa posat galaksi. Saka’ḍinto, parkèraan sè sanget kasar ḍâri angka-angka panèka bhâkal nojjhuaghi jhâ' bâḍâ sekitar sèttong sextillion (1021) bintang è alam dhunnya sè ampon èamati, sanajân penelitian taon 2003 sareng  astronom Universitas Nasional Australia ngasèllaghi angka 70 sextillion (7 x 1022).

Sè èamati èbâgi rata (homogen) è sabâbhân alam dhunnya, è bâkto rata-rata jarak lebbi dâri 300 juta taon cahaya. [22] Namong, è skala sè lebbi kenè’-lanjhâng, hal panèka èamati kaangghuy abhângon “gumpalan", èngghi panèka, kaangghuy kluster hierarkis; bânnya' atom sè èkondensasi dhâddhi bintang, bintang sè palèng ḍâlem panèka galaksi, galaksi sè palèng ḍâlem panèka cluster, supergugus bân, ahèrra, struktur skala sè palèng rajâ akadhi tembok rajâ galaksi. Alam dhunnya sè bisa èamati jhughân nyebbhâr isotropically, artèna taḍâ' arah pangamatan sè katon bhidhâ ḍâri sè laèn; bhân-sabbhân wilajâh langngè' anḍi' ra-kèra konten sè paḍâ. Alam dhunnya jhughân manḍih è radiasi gelombang mikro sè sanget isotropik sè sesuai ḍâ' spektrum keseimbangan termal bhârâng celleng sekitar 2,725 kelvin. Hipotesis jhâ' alam dhunnya anḍik skala rajâ panèka homogen bân isotropik èkennal mènangka prinsip kosmologis, sè èḍukung sareng pangamatan astronomi.

Kepaḍatan sadhâjânah alam dhunnya samangkèn sanget renḍâ, sekitar 9,9 × 10-30 gram per sentimeter kubik. Massa -energi panèka akaton aropaaghi 73% energi petteng, 23% materi petteng cellep, bân 4% materi biasah. Saka’ḍinto kepaḍatan atom panèka atas parènta ḍâri atom hidrogen tunggal ghâbây sabban empa' meter kubik volume. Sèpat energi petteng bân materi petteng ghi' ta' èkataowèh. Hal Dark gravitates mènangka hal biasa, saèngghâ alako kaangghuy malambat ekspansi ḍâri alam dhunnya; sabhâligghâh, energi petteng maghâncang ekspansi.

Alam dhunnya ampon kona bân jhughân berkembang. Parkèraan omor alam dhunnya sè palèng teppa' panèka 13,73 ± 0,12 miliar taon, èdhâsaraghi ḍâri pangamatan radiasi latar belakang gelombang mikro kosmik. parkèraan independen (èdhâsaraghi ḍâri pangokoran akadhi radioaktif dating) satuju, sanajân korang teppa', molaè ḍâri 11-20 miliar taon kantos 13-15 miliar taon alam dhunnya ghi’ ta' paḍâ è bâkto ponapa bisaos è ḍâlem sajhârâna. Contona, populasi relatif quasar bân galaksi ampon aobâ bân ruang ghinèka akaton sajân èpalowas. Palowasan panèka ajhârbâ'aghi ḍâ’ ka’ḍimmah bhumè takaè’. Para ilmuwan bisa ngamatèh cahaya ḍâri 30 miliar taon cahaya ḍâri galaksi, sanajân cahaya panèka ampon nyingghâ namong 13 miliar taon è antarana ampon èpalowas. Ekspansi panèka konsisten sareng pangamatan jhâ' cahaya ḍâri galaksi sè jhâu ampon redshifted; Foton sè èpancaraghi èbâgi ḍâ' lanjhânga gelombang frekuensi sè lebbi rènḍâ è bâkto parjhâlânanna. Lajhu ekspansi spasial panèka èpaghâncang, èdhâsaraghi ḍâri penelitian supernova Tipe IA bân èpakowat sareng data laènna.

Fraksi relatif ḍâri unsur kimia sè bhidhâ (khusussa atom dhâmmang akadhi hidrogen, deuterium bân helium) akaton paḍâ è sabâbhân alam dhunnya bân è salanjhângah sajhârâ sè èamati. Alam semesta akaton anḍi' masalah lebbi ḍâri antimateri. Asimetri sè bisa akaè’ ḍâ' pangamatan pelanggaran CP. Alam dhunnya akaton ta' bisa anḍi' muatan listrik bhersè, bân karana ka’ḍinto gravitasi akaton dhâddhi dominan interaksi ḍâ’ skala kosmologis. Alam dhunnya jhughân akaton ta' anḍi' momentum bhersè otabâ momentum sudut.  Sobungngah biaya bhersè bân momentum bhâkal noro’è hokom fisika sè èberlakuaghi (hokom Gauss bân non-diferensialitas pseudotensor stres-energi-momentum), manabi alam dhunnya èbâtesi.

Sudut Pandang Asallah

[beccè' | beccè' sombher]

Para ahli teologi umumma parcajâ jhâ' alam dhunnya panèka tombu ḍâri kataḍâ'ân . Konsep dhâsarrah engghi panèka bhârâng sè taḍâ’ dhâddhi baḍâ. Kondisi panèka namong bisa èlakoni sareng Ghustè pangèran. È ḍâlem pamangghi ahli teolog, alam bâḍâ dâri taḍa'. Sabâtara, ḍari pamangghina para filsuf, alam paneka aropa’agi settong barang se taḍa’ ḍâ’-aḍa’na. Kabâḍâ'ân alam semesta teppa' kalabân kabâḍâ'ân Gustè Allah. [1]

Sombher

[beccè' | beccè' sombher]
  1. ↑ Planck Collaboration (2015). "Planck 2015 results. XIII. Cosmological parameters (See Table 4 on page 31 of pfd)". Astronomy & Astrophysics. 594: A13. arXiv:1502.01589. Bibcode:2016A&A...594A..13P. doi:10.1051/0004-6361/201525830.
  2. ↑ Greene, Brian (2011). The Hidden Reality. Alfred A. Knopf.
  3. ↑ Paul Davies (2006). The Goldilocks Enigma. First Mariner Books. p. 43ff. ISBN 978-0-618-59226-5.
  4. ↑ NASA/WMAP Science Team (January 24, 2014). "Universe 101: What is the Universe Made Of?". NASA. Retrieved February 17, 2015.
  5. ↑ Fixsen, D. J. (2009). "The Temperature of the Cosmic Microwave Background". The Astrophysical Journal. 707 (2): 916–20. arXiv:0911.1955. Bibcode:2009ApJ...707..916F. doi:10.1088/0004-637X/707/2/916.
  6. ↑ "First Planck results: the Universe is still weird and interesting". Matthew Francis. Ars technica. March 21, 2013. Retrieved August 21, 2015.
  7. ↑ NASA/WMAP Science Team (January 24, 2014). "Universe 101: Will the Universe expand forever?". NASA. Retrieved April 16, 2015.
  8. ↑ Kamus Besar Bahasa Indonesia edisi V, Kementrian Pendidikan dan Kebudayaan
  9. ↑ 9,0 9,1 Dold-Samplonius, Yvonne (2002). From China to Paris: 2000 Years Transmission of Mathematical Ideas. Franz Steiner Verlag.
  10. ↑ 10,0 10,1 Thomas F. Glick; Steven Livesey; Faith Wallis. Medieval Science Technology and Medicine: An Encyclopedia. Routledge.
  11. ↑ Zeilik, Michael; Gregory, Stephen A. (1998). Introductory Astronomy & Astrophysics (edisi ke-4th). Saunders College Publishing. ISBN 978-0030062285. The totality of all space and time; all that is, has been, and will be.
  12. ↑ "Universe". Encyclopaedia Britannica online. Encyclopaedia Britannica Inc. 2012. Èakses tangghâl 2025-04-10.
  13. ↑ "Universe". Merriam-Webster Dictionary. Èakses tangghâl 2025-04-10.
  14. ↑ "Universe". Dictionary.com. Èakses tangghâl 2025-04-10.
  15. ↑ 15,0 15,1 Duco A. Schreuder (December 3, 2014). Vision and Visual Perception. Archway Publishing. hlm. 135. ISBN 978-1480812949.
  16. ↑ Tegmark, Max (2008). "The Mathematical Universe". Foundations of Physics. 38 (2): 101–50. arXiv:0704.0646  . Bibcode:2008FoPh...38..101T. doi:10.1007/s10701-007-9186-9. a short version of which is available at Shut up and calculate. (in reference to David Mermin's famous quote "shut up and calculate" "Archived copy". Èarsip dâri vesi asli tangghâl 2016-05-15. Èakses tangghâl 2025-04-10.
  17. ↑ Jim Holt (2012). Why Does the World Exist?. Liveright Publishing. hlm. 308.
  18. ↑ Timothy Ferris (1997). The Whole Shebang: A State-of-the-Universe(s) Report. Simon & Schuster. hlm. 400.
  19. ↑ Paul Copan; William Lane Craig (2004). Creation Out of Nothing: A Biblical, Philosophical, and Scientific Exploration. Baker Academic. hlm. 220. ISBN 978-0801027338.
  20. ↑ Alexander Bolonkin (November 2011). Universe, Human Immortality and Future Human Evaluation. Elsevier. hlm. 3–. ISBN 978-0-12-415801-6.
  21. ↑ Kementrian Pendidikan dan Kebudayaan, "universum", Kamus Besar Bahasa Indonesia edisi V. Èakses tangghâl 2025-04-10.
Èpondhut ḍâri "https://mad.wikipedia.org/w/index.php?title=Alam_dhunnya&oldid=42954"